Lesbók Morgunblaðsins - 14.06.1970, Blaðsíða 4

BÖKMENNTIR
OG LISTIR
ynx
jnni
at »i
ti
aiui
fo.Y
Hinn sænski rithöfundnr,
Bengt Bratt, hefur nú þrjá um
þrítugt. Fyrir skemmstu voru
honum veitt norrænu leik-
skáldaverðlaunin. Hann er
raunar einhver hinn athafna-
samasti norrænna leikritahöf-
unda og er jafnþekktur sem
sviðshöfundur og útvarps-
og sjónvarpsleikritahöfundur.
Mörg hans eigin verka svo og
þeirra, sem hann hefur unnið í
samvinnu við aðra hafa verið
leikin utan Sviþjóðar þar á með
al fáein i Þýzkalandi Það, sem
helzt einkennir öll ritstörf og
verk Bengt Bratts er virk sam-
félagsþátttaka og vitund.
Hann er upprunninn í skógar
flæmum Varmalands. Leið hans
og ganga til sviðsins og alþjóða
viðurkenningar er ævintýri lík
ust. Hann hætti námi sextán
ára að aldri. Upp frá því hefur
hann stundað sjómennsku smið
ar, pakkhúsvinnu, fornsölu og
loks hafnarverkamennsku.
Þessi síðasta atvinna hans hef-
ur oftar en einu sinni komizt
í blöðin undir fyrirsögnum á
borð við, „hafnarverkamaður-
inn, sem gerðist leikskáld."
Jafnvel eftir, að hann kom
fyrst fram í sviðsljósið árið
1963, kom það fyrir, að hann
tók við og við smáskorpu
við höfnina, þegar mikið lá. við
að greiða leiguna fyrir her-
bergið hans og eldhúskompuna
í fátækrahverfinu Haga í Gauta
borg. Nú er Bratt kominn á
kjöl, en notar þó ennþá hið
gamla húsnæði sitt í Haga fyrir
vinnustofu.
Er hann kom fyrst fram sem
leikskáld hafði hann áður reynt
áiangurslaust fyrir sér við
skáld- og smásagnagerð. Leik-
ritið bar nafnið „Sorgen og
ingenting" (um það var getið í
Morgunblaðinu). Það fjallar um
hóp rótlauss ungs fólks; hefur
þetta fólk gefið upp alla von
um það að ná fótfestu í hinu
borgaralega samfélagi, sem það
er upp runnið í. Hæfileikar
Bratts komu berlega í ljós í þess
ari frumraun hans. Umhverfis-
Iýsingarnar, greining andrúms-
loftsins, sem um var að ræða
og eðlileg og náttúruleg orða-
skipti.
Á þeim tíma, sem síðan er lið
inn, hefur hann nýtt enn betur
þetta rótleysis-tema, bæði í út-
varps- og sjónvarpsleikritum
sinum; má þar nefna „De hjelp-
somme“, „Natcafé“, og „ViIIa
með stakitt". „Blá Gatan“,
skemmtiflokkur, sem hann
samdi fyrir sjónvarp í sam-
vinnu við frumkvöðulinn Kent
Anderson, fékk hins vegar lak-
ari undirtektir. Allt annað er
að segja um hinn þrettán þátta
flokk Bratts sjálfs, sem fjallar
um vandamál lítilla samfélaga,
Lars Storléer
BENGT BRATT
Sænski rithöfundurinn
sem hlaut norrænu
leikskáldaverðlaunin
sem verða fyrir samdrætti í
iðnaði og öðrum áföllum, fólk-
inu fækkar og samfélögin vesl
ast smám saman upp. Hér er
samfélagsvitund og þátttaka
Bratts á réttri hillu og svo
þekkir liann að sjálfsögðu all-
ar aðstæður frá sinni eigin
heimabyggð.
Bratt er þó öllu herskárri í
sjónvarpsleikriti því sem hann
fékk nú verðlaunin fyrir og
nefnist „Exsercis". Þar tekur
hann til meðferðar mat okkar
á og viðhorf til varnarmála og
varna En enda þótt Bratt sé
nú friðarsinni, dregur hann
ekki upp villandi mynd af
þessu né gefur á því einhliða
lýsingu. U mhverfi, persónum
og andrúmslofti er jafn hnytti-
lega lýst og orðaskipti jafn
hnitmiðuð og eðlíleg og ævin-
lega er hjá Bratt.
Þrátt fyrir þetta eru sviðs-
verkin þó mikilvægasta fram-
Iag hans. Þegar Kent Anders-
son vann sér leikskáldanafn
árið 1966 með tilraunaverkinu
„Fláten“ lauk undirritaður um-
sögn sinni á þá leið, að næsta
verkefni Ieikfélagsins eða hóps
ins, sem verkið sviðsetti, hlyti
að verða það, að taka til með-
ferðar ýmsa þætti samfélagsins,
hvem um sig, og reyna að fá
botn í málin. Þetta var það,
sem gerðist svo i „Göteborgs
Stadsteater", þar sem Bengt
Bratt hafði verið ráðinn um
eins árs skeið til þess að vera
leikfélaginu innan handar um
næsta verkefni. Upp úr þessu
spratt „Hjemmet" (um það var
einnig getið hér í blaðinu); þar
segir frá elliheimili einu og
kjörnm aldraðra í samfélagi
okkar. Augljós hætta var á því,
að hin nýja tilraun bæri nokk-
urn svip af „Fláten", en hún
reyndist því gjörólík að formi
og efni, er á hólminn kom.
„Hjemmet" er öllu samkvæm-
ara í framsetningu vandamál-
anna og persónurnar eru ekki
lengur drög að hlutverkum,
heldur fullteiknaðar persónur
merktar Bengt Bratt. Þriðja til-
raun leikhópsins, sem nefnist
„Sandkassen" og fjallaði um
heim barnsins, jafnaðist ekki á
við „Hjemmet" og var þar um
að kenna f jarveru Bratts. Sam-
semd og náttúruleg tilsvör og
orðaskipti ein geta gert leik-
húsið að þeim samtíðarspegli,
sem er þýðingarmesta lilutverk
þess, og e.t.v. einnig hið áhuga
verðasta, nú á dögum.
Meðan hópurinn í Gautaborg
fáarfaði áfram undir stjórn
sviðsmeistarans og leikarans
Lennarts Hjulström, hófst
Bengt Bratt handa um nýjasta
verk sitt ,Lagerformannen“.
Hann tók sjálfur þátt í öllum
æfingum. Þróunin var því lík,
sem vant er að vera hjá Bratt
og reyndar öðrum frægum leik-
húsmanni — Friedrich Diirren-
matt. Leikritið á pappírunum
er aðeins vinnuskissa. A æfing
unum þreifar höfundurinn svo
fyrir sér um það, hvað hafi
réttan hljóm og hvað falskan
og hefur þær niðurstöður siðan
með sér heim að vinna að nýj-
um lausnnm fyrir æfinguna dag
inn eftir. Með þessu móti næst
oft góður árangur, séu þolm-
mæði og hæfileikar fyrir hendi.
„Lagerformannen" fjallar um
ungan verkstjóra í vöru-
geymslu þar sem starfa fimm
manns. Nafn verkstjórans er
Erik. Nýr maður er ráðinn á
vinnustaðinn og í viðskiptum
sínum við hann afhjúpar verk-
stjórinn alla þá slægð og bragð
vísi, sem hann hefur beitt til
þess að ná völdum sínum og
kemur upp um brögð þau, sem
hann hefur til þess að ráða
yfir samstarfsmönnum sínum.
Hinir eldri hafa dregið sig í
hlé frá valdabaráttunni, en
hinn nýráðni starfsmaður tekur
upp merkið og kemur verk-
stjóranum einmitt á kné með
þvi að stæla nákvæmlega hin-
ar ófyrirleitnu aðferðir hans.
Bengt Bratt lítur þannig á mál
ið, að auðvitað beri það sjálfs-
elsku og síngirni vott og sé sið
ferðílega vítavert, að berjast
á þennan hátt um völd yfir
öðru fólki, en hins vegar sé
þetta einmitt algengasti gangur
mála.
Eina færa leiðin út úr þess-
um ógöngum er sú, að breyta
kerfi því, sem elur valdabar-
áttuna. „Lagerformannen“ er
með öðrum orðum merktur
marxismanum, en sú staðreynd,
að mönnum er ekki fyrst og
fremst eða beinlínis pólitík í
huga, er þeir horfa á verkið,
sýnir ef til vill bezt hve rótföst
sum grundvallarhugtök marx-
ismans eru orðin í fólki. Og
sem samfélags meðvituð lexía,
er „Lagerformannen", með
hversdagsraunsæi sinu, miklu
áhrifameiri, en flest það, sem
Brecht hefur saman sett. Auk
þess er leikritið að minnsta
kosti jafn skemmtilegt. Maður
verður að virða það til betri
vegar, að það er í lengsta lagi
og sum atriðin bera jafnvel
keim af skopstælingu. Þetta
verður smám saman sorfið
brott-
Áður fyrr lýsti Bengt Bratt
(og fylgdi þar tízkunni) ævin-
lega ástandi — föstum, skorð-
uðum aðstæðum. „Lagerfor
mannen" og „Exsercis" fjalla
hins vegar um þróun mála og
falla þannig saman við hina
nýju, evrópsku bylgju þjófffé-
lagsraunsærra leikbókmennta.
Ég var húsvörður í banka, og
þegar mér var sa'gt upp, vegna
þess að fækka átti starfsfólki,
var ég hálfutan við mig í fyrstu.
Ég var orðinn vanur því að
gegna ails konar kalli: hring-
ingum dyrabjöllunnar, rauðum
og grænum ljósum á töflunni,
fyrirspumiun viðakiptavina, er-
indrekstri og pöntunum. Og allt
í einu átti ég ekkert eftir nema
sófann í stofunni þar sem ég
húkti með krosslagða handleggi
og starði tómum augum út í loft
ið. En þið megið ekki mrákiskilja
mig. Það var ekki vegna þess
að ég vær.i atvinnulaus sem ég
gat ekki lengur tekið mér neitt
fyrir hendur, það stafaði öllu
heldur af því að enginn gaf mér
fyrirmæli lengur. Það er ekki
víst, að aliir sjái muninn á
þessu, en sá munur er samt
fyrir hendi, að minnsta kosti
hv_að mig snertir.
Ég skal útskýra þetta. Morg-
un nokkum, fáum dögum síð-
ar, þegar tilraunir mínar til
þess að fa mér atvmnu, hiötfðu
reynzt árangurslausar, lá ég i
rúminu og reyndi að telja sjálf-
um mér trú um, að ég væri enn
sofandi. Allt í einu hrökk ég
upp við rödd konu minnar. Hún
sagði reiðilega:
Hvað í ósköpunum á það að
þýða að liggja í rúiminu, þegar
orðið er svona áliðið! Skamm-
astu þín ekki? Svona, komdu
þér á fætur og þvoðu þér og
reyndu að minnsta kosti að
gera eitthvað þarflegt meðan
óg er að klæða mig. Taktu tiL
morgunmatinn.
I rauninni gætu þessi orð
virzt hversdagsleg og ómerki-
leg, en á mig, þar se-m éig 14
þarna samanhnipraður í rúm-
inu, orkuðu þau á allt annan
veg. Ég hugsaðí með mér:
Farðu á fætur, klæddu þig,
hjáipaðu til, taiktu tiJ. morgun-
matinn. Þetta eru, jú, skipanir,
það er ekki um að villa-st, þetta
eru skipanir, jatfngreinilegar
og óvéfengjianlegar og þær seim
ég fékk í bankanum. Hér er
um skipanir að ræða.
Um Ieið f.ann ég að eitftivað
sem mætti nefna fraimtakssemi
og sem átti, svo að segja, upp-
tök sín í þes-sum fyrirakipunum,
streymia um mig allam frá höfð
in-u og niður i fætu-r. Og viti
menn, ég varpaði af mér sæng
inni, settist framá, gefkk aðbað
herberginu, opnaði dyrnar,
skrúfað.i frá sturtunni . . . með
öðrum orðum, ég hlýddi.
Meðan ég va-r önnuim kafinn
við þetta, varff mér ljóst, að
þessar einföltfu skipanir fólu í
sér svo margar aðrar annars
og þriðja flokks fyrirskipanir,
ef ég má talka svo til orða. Við
getum tekið sem dæmi þessa ein
földu setnin^u: Taktu til morg-
unmatinn. I þessari setningu
fólst þetta: 1. að ganga fram í
eldhús; 2. að kvedkja á gasinu
í eldavéilinni; 3. setja kaffið í
könnuna og hella vatnlnu r
hana; 4. skera niður hrauðið;
5. setja brauðristargrindina á
logann á eldavélinni og brauð-
sneiðarnar á grindina; 6. setja
bolla, sykurkiar og diska á
balklka; 7. setja kaffikönnuna og
ristaða brauðið á ba'kkann; 8.
bera bakkann inn í svetfnher-
bergið og koma honum fyrir við
rúmið. Handtökin verða þann-
ig mörg og hefðu þess vegna
orðið mjög flókin í fram-
kvæmd, hefði ég ekki strax gert
mér fyllstu grein fyrir því,
hvað fólst í fyrirsikipunum
konu minnar. Þar að auki
höfðu þessar annars flokks fyr
irskipanir í för með sér þriðja
flakks skipanir, eins og ég hef
þegar bent á. Til þess að geta
sett smjörið á bakkann, til
dæmis, verður maður fyrst að
taka það út úr ísskápnum, taka
pappírinn utan af þvi, skera af
smjörstykkinu með hníf og
leggja bitann á disk og svo
framveigis. Og hvaöa þýðimigu
hefiur þetta allt? Jú, það þýddi
það, að jmám saman síaðist sú
staðreynd inn í vitund mína, að
ég var atftur orðinn til, það er
að segj-a, ég hafði fengið verk-
efni eftir þetta langa iðjuleysi,
sem óg hatfði sokkið í eftir upp-
sögnina úr bankanum. Þar
hafði ég verið starfsmaður. Og
nú var ég aftur orðinn starf3-
maður einmitt af því að ég
hafði verið beðinn fyrir starfa,
þið afsakið orðaleikinn.
Konan mín var hraðritari og
vélritari á skrifstoifiu og fór á
hverjum morgni til vinnu sina
ar. Þennan morgun gaf hún
mér ekki fleiri fyrirmæli, en lét
sér nægja að kalla til min um
leið og hún hljóp út:
— Heyrðu svaraðu í siiimann,
ef einhver skyldi hringjia og
skritfaðu niður nafnið.
Mér nægði þetta. Ég settist í
stofuna, í sófann og beið. Bftir
hverju beið ég? Ég beið etftir
símhringingunuim, sem konan
mín hafðii talað um. Það var
þessiuim símhringinigum að
þakka, að mér mundi aiuðnast
tuttugu, fjörutíu, sextíu sek-
úndna tilvera í tveggja stunda
iðjuleysL Etf símhringingarnar
yrðu fleiri en ein, mundi til—
vist mín á vissan hátt fá á sig
reglubundinn og faistmótaðan
blæ. Ég hugleiddi þetta og leit
síðan upp og kom þá auiga á
ritvélina á borðinu fyrir fram-
an miig, sem konan min notaði
á kvöldin við einhver aukaistörf.
Þegar ég virti fyrir mér letur-
borðið, s-em var svo fullt af orð
um, og sairtt, á þessari stundu,
svo þögult og kyrrt, þá fann
óg til nokkurs kooar skyld-
leika. Ég v-ar eins og ritvél-
in, iðjulaius, þegar konan mín
var fjarverandi, atorkusaimur,
þegar hún vair nærstödd. Við
erum eigintfega eins og systkini,
hugsaði ég, og ritvélin var næst
um mannlegri en ég, því að htún
átti þó til hressiieiga og gjall-
andi rödd, en ég var svo að
aegja alltaf þögull.
En þenmain diaig kom fleira
til en símlhringingar. Ég upp-
götvaði líka, að maður gat
gegnt kaltfi næsitum því hivenær
sem var, etf maður beitti ba'r-a at
hyglinni. Dyrabjallan hringdi.
Það var skipun um að standa
upp, fara og opna, gæta. að því
hver væri að hrlngja, Niðri í
húsagarðinum stóðu tvær kon
ur og hnakíkrifust. Það var skip
um um að gá út um gluiggann
og huga að því, hvað uim væri
4 LESBÓK MORGUNBLAÐSINS
14. júnti 1970