Lesbók Morgunblaðsins - 29.11.1970, Side 2

Töfrahöllin
fram að þeim tíma höfðu verið
framleidd vasasenditæki fyrir
lögregluna. Við það tækifæri
mælti hann þessi söguiegu
orð:
— Hvað á ég að gera við
vasasenditæki ? Til að hafa
hendur í hári smáþjófa eða
hvað? Hverja geta þeir angr-
að?
Hann gaf frest — tál fyrsta
janúar 1949. Að svo búrm hugs
aði hann sig um sturtdarkom
og sagði:
— Eða segjum basra tál
fyrsta maí.
Verkefnið var hið mikihvæg-
asta og vegna þess hve skamm-
ur timi var til stefrra var þess
brýn þörf að allir legðu hart
að sér. Eftir að málið hafði ver
ið tekið til meðferðar í ráðu-
neytinu var afráðið, að Jakon-
ov skyldi taka við stjórnirani í
Mavrino. Jakonov reyndi ár-
angurslaust að sannfæra ráðu-
neytið um, hve yfirhfeðbm
störfum hann væri og hversu
erfitt væri að sameina viðfaasgs
efnin. Framkvæmdastjóri deiid
arinnar Foma Gurjanovitsj Os-
kolupov leit á hann pírðum og
stingandi grænum kattaraug-
um og Jakonov var hugsað til
s.timpiisins á ferilskránmfl sinni
(hann hafði setið í fangelsi í
sex ár) og sagði ekki fleira.
Siðan voru nú tvö ár liðin
og allan þann tíma hafði skrif-
stofa yfirverkfræðingsins í sér
tæknideildinni staðið auð. Yfir
verkfræðingurinn varði dögum
og rróttuTn í viðbyggingurani,
þar sem sexhyrntur taxm
hvelfdist yfir þakið. Þetta
hús hafffii áður verið kirkja.
Framan af undi hann því
vel að fá sjálfur að stjóma
starfinu — um hann fór þægi-
leg kemnd, þegar hanra sté
þreyttur inn í embættisbílinn
sinn, skehti dyrunum aftur og
lét aka sér mjúklega. til Mavr-
ino. >ar brunaði hann fram
hjá gaddavirsgirðingum og
vörðurinn heilsaði honum að
hermaranasið. >að var líka
notalegt á vorin, þegar allt var
i blóma og hann gekk innan
um hundrað ára gömlu lindi-
trén við Mavrino, með her-
skara af kapteirram og majór-
um á hælum sér. Enn hafði
æðsta stjórnin ekki krafizt
annars af Jakonov en áætlana,
áætlana, áætlama — og að hann
héldi sett tímatakmörk. Aftur á
móti halffii Mavrimostofnun-
inni verið breytt í sannkallað
nægtahom: þangað streymdu
erlendir og sovézkii' tæknihlut-
ir, tól hvers konar, húsgögn,
komið var upp 30 þúsund
binda tækmiorSasafni Þangað
voru sendir sérfræðingar úr
öðrum fangabúðum ásamt
traustustu öryggisvörðunum,
og skjalavörðum, sem voru sér-
staklega menntaðir til að tak-
ast á við leynileg verkefni á
borð við þetta. Að lokum var
skipuð sérstök varðsveit, sem
þjálfuð hafði verið við jám-
aga. Eina af gömlu álmunum
varð að standsetja fyrir starfs-
lið sérfangelsisins og nýju
verkstæðin og tilraunastofum-
ar. Og þegar gul blóm lindi-
trjánna sprungu út og veittu
sætum ilmi um allt umhverfið.
heyrðust stundum dapurlegar
raddir ræfilslegra þýzkra
striðsfanga, sem húktu þarna
undir risastórum trjánum. Húð
latir fasistar, sem höfðu nú set
ið i sovézkum faragabúðum í 4
ár. >eir nenntu hreint ekki að
gera haradtak. >að vax öbæri-
legt fyrir Rússa að horfa upp
á, hvemig þeir t-óku m.úr-
steinaina af vöruhílunum: hægt
og ógn löturlega var hver
steinn látinn garaga frá marani
til manns, eins og hann væri
úr kristal og sdðam staflað
upp. >egar þeir komu fyrir
miðstöfivarofnum undir glugg-
unum eða lögðu nýtt ;gólf, gátu
þeir gengdð um að eigin geð-
þótta og séð sér leik á borði að
lesa hin ýmsu nöfn á tækjun-
um, sem voru á ensku eða
þýzku — hver þýzkur skóla-
dreragur hefði áiit að geta sér
til urai, hvers koraar tilrauna-
stofur þeöta voru. Ailt þetta
fcorai fram í skýrslu fangaras
Rubins tíl ofurstaras, og það
var gott og gilt. En skýrslan
gat haft hvimleiðar afleiðnigaT
fyrir öryggisverðiraa Sjikira og
Mysjin (meSal faragarana
gengu þeir uradir SHaraheitinu
Sjisjkira-Mysjkira) og hvað vaæ
raú til ráða? >að kom þeim
ekki sérlega vel að gefa
skýrslu um eigin vararækslu til
yfirboðara sinna. En nú var
þettta um seiraara — þegar var
hafiran fiutrairagur á striðsförag-
um heim tdl ættlairads þeirra og
ef þeir kramu tSl V»escur->ýzka-
lands gátu þeár — ef eimhver
hafði áhuga á — gefið greira-
argóða og nékvæma lýsingu á
allri stofnuninrai, hverri rann-
sóknarstofu, hverjum krók og
kima. >vi var skýnsla Rubins
ekki send lengra og Sjikin
majör batt svo um hrrútama, að
enginn á stofnurainni skyldi
vita meira um leyndarmál
næsta herbergis en markaðs-
slúðrið á Madagaskar. >egar
foringjar úr öðrum deildum í
ráðuneytinu sóttu ofurstann
heim í krafti embættis síns,
mátti hann ekki gefa þeim upp
heimilisfanigið i Mavrino, og til
að koma raú ekki upp um agn-
arögn af leyndarmáli, varð
hann að aka til Lubjankafang-
elsisins og eiga sin samtöl þar.
Smám saman voru >jóðverj-
amir sendir heim og i þeirra
stað inntu venjulegir fangar af
höndum viðgerðir og bygging-
arvinnu. Sá var ðian munur-
inn, að þeir voru klæddir
skitugum, lúnum fötum og
þeir fengu engan hveitibrauðs-
skammt. I tíma og ótíma mátti
nú heyra vel þekkt bölv og
ragn undir linditrjánum, þar
sem fangamir voru jafnan
minntir óþyrmilega á hið óum-
breytanlega föðurland þeirra
og óumflýjanleg örlög; nú
flugu múrsteinarnir niður af
bílnum, eins og þeim væri blás
ið þaðan og þegar afhleðslunni
var lokið, var ekki einn ein-
asti múrsteinn heill eftir. Fang
amir öskruðu „einn, tveir,
þrír“ og lyftu upp stórri spóna
plötu, sem breidd hafði verið
yfir vagnhlassið, og svo pauf-
uðust þeir si sona undir það,
til að verðimir ættu hægara
með að hafa auga með þeim.
>eir stóðu þarna uppi, töluðu,
brugðu á glens og gripu utan
um stúlkurnar, sem góluðu og
bölvuðu, meðan lokunni var
skellt fyrir og bíllinn lagði af
stað gegnum götur Moskvu til
hinna búðanna, þar sem þeir
sváfu af nóttina.
Mavrino var nokkuð fyrir ut
an höfuðborgina og ibúa henn-
ar grunaði ekkert um þessa
töfrahöll, sem var undir stöð-
ugri gæzlu vopnaðra varða og
á þessum galdravelli voru
svartklæddar verur á kreiki
og unnu af kappi að því að
framkvæma ævintýralegar
breytingar; lögðu vatnslagnir,
gTófu fyrir skólpræsum, komu
fyrix hitalögnum og sáðu í
blómabeS.
Meðara þessu fór fram óx og
dafnaði hin þrautskipulagða
stofnun hröðum skrefum. Rann
sóknarstofnun, sem áður hafði
ummið að ekki ósvipuðu verki
var rnnlimuð, rétt eins og hún
lagði sig, í Mavrinostofnundma.
Greirad stofnun var flutt þang-
að með öllum borðum, stólum,
skápum, möppum, tækjum og
úttbúnaði, sem var orðinn úrelt-
ur esBtár fárra mánaða notkun.
Asanat með öllu þessu kom
einnig yfirmaður stofnunarinn-
aæ Rojtman majór, sem varð
staðgengill Jtikonovs. >ótt
leiíttt sé frá þvi að segja hafði
nýi deildarforinginn — sem
verið hafði stofnandi hennar,
meginafl og vemdari — Jakov
Ivaraovitsj Mamurin, „fallið í
ónáð“ vegna ófyrirsjáainlegra
atvika. Mamurin hafði verið
yffermaður sérlegrar deild-
ar Samgöngumálaráðuneytisins
og einn af þeim embættismönn-
um, sem mest kvað að i ríkinu.
Einhverju sinni hafði Leið-
togi Allra Framfara Mannkyns
ins átt símtal við héraðið Janj-
Nanj og aukahljóðin í síman-
um höfðu hlaupið svo í skapið
á honum, að hann hringffi sam-
stundis til Beria og sagði við
hann á grúsísku:
— Lavrenti! Hvers kon-
ar þorskhaius er það, sem þú
hefur í sérdeild .Samgöngumála
róSuneyfisins? Losaðu okkur
við hann!
Og Mamurin var fjarlægður
— það er að segja, harm var
fluttur i Luíþjarakasfangelsið.
>vi var hann að visu fjariægð-
ur, en engirm vissi, hvað ætti
að gera viö haran. I þessu til-
viki fylgdu akki með hin
venjuiegu fyrirmæli um frekari
aðgerðfer í málinu >og þess
vegraa hafði eraginn hugmynd
um, hvoirt ætti að leiða hann
fyrir rétt, raé héldur hvaða sak
ir skyldu á haran borraar, eða til
hve naargra ára ættd að dæma
haran. Heflði þetta verið ein-
hver venjulegur óviðkomandi
maður hefði hann samstundis
verið dæmdur í 55 ára fangelsi
og síðan í 5 áta útlegð og
hann heíði verið sendur til
Norilsk. En fyrrverandi sam-
starfsmenn Marraurins höfðu
viðurkennt sanraleik orðarana:
>ú í dag, á morgun ég. >vi
héldu þeir yfir honum hlífi-
skiidi. >egar þefer voru sann-
færðir um, að Stalín hefði
gleymt málinu, var hann án
firekari umsvifa og málaleng-
inga og án nokkurs dóms send-
ur til Mavrino.
Sumarkvöld nokkurt, árið
1948 var komið með einn fanga
til viðbótar til Mavrino. Allt í
sambandi við komu hans var
óvenjulegt: hann hafði ekki
verið fluttur þangað í lögreglu
bíl, heldur í einkabifreið og í
fylgd með honum var enginn
réttur og sléttur fangavörður,
heldur yfirfangavörðurinn í
eigin persónu. Og út var
klykkt með því að færa honum
fyrstu máltíðina á dúkuðum
bakka, meðan hann aat inni á
skrifstofu yfirfangavarðarins.
>aö hafði einnig flogiö fyrir
(fangamir máttu ekki heyra
neitt, en þeir heyrðu alltaf það,
sem sagt var), að nýkomni mað
uriran hefði sagt: „Ég hef ekki
lyst á pylsu.“ Og fangavörður-
inra hafði taJdð haran á að
bragða nú á henni. >etta
heyrði einn fanganna, þegar
hann var á leiðinni til læknis-
ins að sækja lyf. Eftir að hafa
rætt þennan stórviðburð í
þaula komust „innfæddu" fang
amir þó að þeirri niðurstöðu,
að sá nýkomni hlyti þrátt fyr-
ir allt að vera fangi — og dús
vdð þær málalyktir geragu
þeir til náða.
Hvar sá nýkomni svaf hina
fyrstu nótt komust sagnfræð-
ingar fangabúðanna aldrei að
raun um. En árla næsta morg-
uns, rakst einn fanganna —
stór og rustailegur smiður — á
þann nýkomna, hvar hann var
að spóka sig á breiðu marmara-
tröppunum (síðar fengu fang-
arnir ekki að ganga þar um).
— Jæja, bróðir, sagði smið-
urinn og sló kumpánlega á öxl
honum. — Hvaðan í veröldinni
ber þig að? Fyrir hvað varst
þú sendur hingað? Seztu niður
og við skulum fá okkur sígar-
ettu saman.
En með augljósri fyrirlitn-
ingu og viðbjóði færði sá ný-
komni sig burt frá smiðnum.
Gulleitt andlitið var afmyndað
af hrylliinigi. Smiðurinn leit á
goluleg augun, ljósar hárlufs-
urnar á höfði hans og sagði af
sínu fróma hjartalagi:
— Helvítis niðursoðna eitur-
slangan þin! Ég gef skít í þig.
>að opnast víst á þér túlinn,
þegar þú verður læstur inni
með okkur hinum.
En niðursoðna eiturslan^an
var aldrei lokuð inni með hin-
um föngunum. Á rannsókn-
arstofuganginum á fjórðu hæð
var lítil kompa, sem hafði ver-
ið notuð sem myrkraherbergi.
>ar var komið fyrir svefn-
bekk, stól, skápi, pottablómi og
rafmagnsplötu og pappinn
fyrir rimlaglugganum var rif-
inn frá. Ekki sneri glugginn út
að hinum stóra heimi, heldur
að baktröppunum norðan meg-
in, svo að birtan í klefa þessa
forréttindafanga var af skorn-
urn skammti. Til stóð eiinnig að
fjarlægja rimlana, en eftir nán
ari yfirvegun ákvað fangelsis-
stjórnin að bezt væri að hrófla
ekki við þeim. Fangelsisstjórn-
in gat ekki einu sinni fundið
samhengið í þessu dularfulla
máli og vissi ekki, hvernig ætti
að koma fram við þennan
fanga.
Og svo var nýkomni maður-
inn skírður „Járngriman“. Um
langt skeið vissi enginn af
föngunum, hvað hann hét.
Enginn komst svo langt að tala
við haran. Stundum sást hann
sitja álútur í herbergi sínu, eða
hann reikaði eins og bleikur
skuggi milli linditrjánna á þeim
tímum dags, þegar engir aðrir
fangar máttu vera úti við. Járn
gríman var eins magur og föl-
ur og fár og sá einn getur ver-
ið sem hefur orðið að þola
tveggja ára fangelsi og yfir-
heyrslur — en þessi kenning
stangaðist aftur á rafóti á við
fáránlega neitun hans um að
snæða pylsur í kvöldverð.
Löngu seinna, þegar Járn-
gríman var byrjaður að vinna í
Sjöunni, komust fangamir að
því hjá frjálsu verkamönnun-
um, að hann var enginn ann-
ar en Mamurin ofursti. >egar
hann stjórnaði sérdeildinni
sirmi hafði haran krafizt þess,
aS allir læddust á tánum, þeg-
ar þeir fóru um gangana; éf
einhver kom þungstígur eftir
ganginum þaut hann eins og
örskot fram og hrópaði
í bræði:
— Veiztu ekki framhjá hvaða
skrifstofu þú ert að ganga,
ósvífni afglapi? Hvað heitirðu?
Og löngu seinna kom í ljós
að ástæðan fyrir þjáningum
Mamurins var af siðferðilegum
toga. Frjálsu verkamennimir
höfðu forðazt umgengnd við
hann alla tíð síðan og sjálfur
kom hann sér með öllum ráð-
um hjá því að hafa skipti við
fangana.
I upphafi sinnar einmaná-
legu veru í Mavrino las hann
bækur sýkrat og heilagt —
ódauðleg verk eins og „Barátt-
una fyrir friði" eftir Panfjor-
ovs, „Riddari gullnu stjörnunn
ar“ eftir Babajevski og hann
las einnig Sobolev og Nikulin
og kvæði eftir Pokofiev og
Gribatjov. Og innra með hon-
um gerðist undarleg breyting
— hann fór sjálfur að yrkja
Ijóð! Eins og allir vita erskáld
skapur vakinn af óhamingju og
sálarkvölum og kvalir Mamur-
ins voru langtum þungbærari
en allra annarra fanga. Hann
sat nú í fangelsi á öðru ári, án
þess mál hans hefði verið tek-
ið fyrir, hvað þá hann hefði
fengið dóm, og hann átti ekki
annarra kosta völ en lifa eftir
síðustu forskriftum. Hann hélt
sem fyrr áfram að dýrka Hinn
Vísa Leiðtoga. Mamurin hafði
verið opinskár við Rubin og
hafði sagt honum, að það væri
ekki mataræðið í fangelsinu,
sem stæði sér fyrir þrifum
(hann fékk sérstakt fæði) né
heldur aðskilnaðurinn frá fjöl-
skyldunni (sannleikurinn var
sá að einu sinni í mánuði var
honum ekið heim til sín með
mestu leynd og fékk hann að
dvelja þar nætursakir) — né
heldur böguðu hann aðrar
frumstæðar og dýrslegar hvat-
ir. Nei, það beiskasta af öllu
var, að hann hafði glatað
trausti Stalíns og það var
voðaleg tilhugsun, að hann var
ekki ofursti lengur, og hafði
verið sviptur öllum vegtyllum,
hann var auðmýktur maður.
>að var þess vegna, sem hann
og Rubin og þeirra líkar áttu
eirfiðara með að sætta sig víð
aðstæðurnar í fangabúðunum
en þessir hugsjónalausu þorp-
arar, sem þar voru á hverju
strái.
Rubin var kommúnisti. En
þegar hann hafði hlýtt á játn-
ingar þessarétitlínusiinmaða skoð
araalbróður, og eft'ir að hafa les-
ið kvæði hams, sraeri harara baki
við Mamurin og tók að forðást
hann — stundum fór hann
meira að segja í felur til að
verða ekki á vegi hans. Hann
varði öllum stundum í návfst
Framih. á bls. 10®
’ \ 'OiB-
2 LESBOK MORGUNBLAÐSINS _____________________________________________ 2?- nóvember 1970