Lesbók Morgunblaðsins - 29.11.1970, Blaðsíða 10

Klámfengin þjóð
og heiðin
endurvakning
Blaðað í íslenzkum gát-
um, skemmtunum, viki-
vökum og þulum, sem
Ólafur Davíðsson,
þjóðsagnasafnari.
íslenzkar gátur, skemmtanir,
vikivakar og þulur eru nýlega
út komnar í fjórum bindum
hjá Hinu Lslenzka bókmenntafé
lagi. Er hér um að rœða ljósrit-
un á útgáfu þeirra Jóns Árna-
sonar og Ólafs Daviðssonar frá
1887 til 1903, sem bókmennta-
félagið gaf út á sínum tíma.
Hefur ljósritun þessi um nokk
urt skeið verið á döfinni og
hefti smám saman borizt til fé-
lagsmanna. Nú, þegar útgáf
unni er lokið og ritið liggur
fyrir í tveimur skinnbindum
tvö bindi i hvoru, er ekki úr
vegi að minnast þess nokkrum
orðum.
Jón Árnason ritar formála að
fyrsta bindi ritsins, sem heit-
ir Gátur og kom út í Kaup-
mannahöfn 1887. Hann segir
þar m.a.: „Gáturnar hafa frá
því í fornöld oftast haft tvær
hliðar, gaman og alvöru. Þó
yfirborðið sé lipurt og leik-
andi og sýnist eintómt gaman
og kerksni, þá er oft dýpri og
þyngri undiralda og alvarlegri
skoðun á lífinu. Gátumar eru
þvi eiins og önnur alþýðleg
fræði einkar vel falinar til að
gefa hugmynd um eðli þeirrar
þjóðar, sem þær hafa skap-
azt hjá. Margar gátur eru svo
aligengar i ýmsum löndum og
hafa svo mikla útbreiðslu um
tíma og rúm, að þær sýna, eins
og þjóðsögur og ævintýri, hið
andlega samband, sem tengir
ótal þjóðir saman í þjóðakerfi
og flokka. Ef vel væri að gáð,
mundi eflaust mega sýna það,
að hinar dýpstu rætur þjóð-
legra fræða á íslandi liggja,
eins og í öðrum Evrópulöndum,
langt burtu, austur í Asiu. Þó
búningurinn sé annar, þá eru
hugmyndÍTTiar, sem til gruind-
vallar liggja, oft hinar sömu.
Hið íslenzka bókmennta
félag hefur sent frá sér
í fjórum bindum.
Hver einstök þjóð hefur fært
hið gamla í sérstakan búning
og skapað nýtt eftir sínu eigin
eðli. Þessi þjóðlegu fræði eru
því á mismunandi stigi eftir
gáfum og skarpleika þjóðanna.
Eftir því sem fram hefur kom-
ið hér á landi, held ég mér sé
óhætt að segja, að íslenzk al-
þýða sé í þessu tilliti engu
siðri en aðrar stærri þjóðir."
1 niðurlagi formálans segir
Jón Ámason, að hann óski þess
að gáturnar geti orðið sem
flestum unglingum á Islandi til
gagn og gamans, l'íkt og þjóð-
sögurnar, og hjálpað til að
vekja hjá þeim velvilja og
rækt til alþýðlegra fræða.
Fremst í þessu bindi eru
Gátur Gestumblinda, en siðan
koma á annað þúsund íslenzk-
ar gátur. Sú þúsundasta er á
þessa leið:
Séð hef ég piltung augað eitt
og ekkert höfuð hafa,
margan hefur frá Mfi leitt
og leiðist ekki að kafa.
Skemmtanir heitir annað
biindi ritsafnsins. Fyrir þvi rit-
ar Ólafur Davíðsson formála,
þar sem hann rekur í ítarlegu
máli sögu safnsins, skýrir frá
samstarfi þeirra Jóns Árnason-
ar og tilgreinir hvern skerf
ýmsir eldri fræðimenn hafa
lagt til þessa söfnunarstarfs.
Er formáli Ólafs Davíðssonar
um margt fróðiegur og þess
virði, að nokkrar glefsur úr
honum séu birtar. Um þorra-
blótin segir Ólafur:
„Extrema se tangunt /þ.e.
örskammt er öíganna á milli/
segir máltækið og sannast það
hér, þvi að aftan við þessar út
lendu skemmtanir leyfi ég mér
að hnýta svolitlum pistli um
þorrablót þau, sem haldin hafa
verið nú í nokkur ár. Ég vildi
ekki ganga alveg þegjandi
framhjá þessari einkennilegu
veizluskemmtan, en gat hvergi
komið þeim að á haganlegri
stað en hér, því þorrablótin
og að minnsta kosti sumar af
blysförunum hafa það þó sam-
eiginlegt, að hvort tveggja hef
ur yngt upp minninguna um
hina gömlu, góðu og göfgu trú
forfeðra vorra. Þorrablótin
eiga upptök sín að rekja til ís
lenzkra stúdenta í Kaupmanna
höfn, eða að minnsta kosti
héldu þeir þorrablót 1873. Ég
hef heyrt sagt, að doktor
Björn Ólsen hafi gengizt mest
fyrir þvi og eftdr hann er
veizlukvæðið, Full Þórs. 1880
mun Fornleifafélagið í Reykja
vik hafa haldið þorrablót, þótt
ég hafi ekki rekið mig á skýrsl
ur um það í blöðunum. Aftur
hélt það stóreflis þorrablót 21.
janúar 1881. Veizlusalurinn
var búinn fornum voðum,
skjaldarmerkjum og öndvegis-
súlum. Langtldar brunnu á
gólfinu. Samsætið byrjaði með
griðasetningu að fornum sið og
var ekki mælt meira undir sam
sætinu. Við samidrykkjuna á
eftir var guðanna minnzt, Óð-
ins alföður, Þórs, Freys og
Njarðar til ársældar, Braga,
Freyju o.s.frv. Ekki hef ég rek
ið mig á skýrslur um önnur
þorrablót í blöðunum, en það
er vonandi að þau leggist ekki
niður. Það má ekki minna vera
en gömlu guðanna sé minnzt
einstöku sinnum í þakklætis-
skyni fyrir fornöldina. Ég skal
minnast á það, til gamans, að
greindur bóndi norðlenzkur fár
aðist mjög um þorrablótin við
mig, sumarið 1881. Honum
þóttu þau einhver óhappavæn
legasti viðburður, sem hann
hafði heyn-t getið um nýlega,
enda er það ekki að furða, því
hann hélt að þau mundu verða
vísirinn til þess, að Islending-
ar köstuðu kristinni trú og
færu að trúa á Þór og Óðin.“
Hér drepur Ólafur Daviðs
son á mjög merkilegt atriði í
sambandi við endurvakningu
þorrablótanna á fyrri öld. Það
virðist með öðrum orðum ekki
hafa farið dult, að menn hafi
með þeim að einhverju marki
viljað minnast forns heiðins
átrúnaðar. Kunnáttumenn í
fornnorrænum fræðum virðast
einnig hafa haft forgöngu um
þorrablótin og gert sér far um
að láta allt fara fram sem lík
ast þvi, er gert var, meðan
Ásatrú var enn lifandi trú á
Norðurlöndum. Enda þótt
Ólafur Davíðsson hafi ekki
tekið alvarlega þessa endur-
vakningu Ásatrúar, virðast aðr
ir hafa gert það, samanber orð
norðlenzka bóndans, sem hann
vitnar til.
Athyglisvert er að hyggja að
þessu nú, er þorrabiótin hafa
brey-tt svo mjög um svip frá
fyrri öld. Nú munu hvergi
drukkin minni Ása né mælt fyr
ir griðum í upphafi þorrablóts.
Öndvegissúlur, skjaldarmerki,
voðir og iangeldar eru einnig
horfin úr myndinni. Þorrablót
iin þjóna nú þeim einum til-
gangi víðast hvar að eta og
drekka sem mest má. Sums stað
ar munu menn þó enn hressa
upp á skemmtuoiina með því
að berja hver á öðrum.
Á síðustu árum hafa orðið
talsverðar umræður um klám
hér á landi. Hafa ýmsir mætlr
menn, einkum af eldri kynslóð
inmi hneykslazt á skáldritum
fyrir þá sök, hve klámfengin
þau væru. Verða þær umræður
ekki raktar nánar hér, en fyr-
ir þá sök er á þetta drepið, að
Ólafur Daviðsson leiðir að
þvi rök i inngangi sinum að
Skemmtunum, að íslenzk þjóð
hafi verið klámfengin löngum.
Ólafur Davíðsson segir:
„Klúryrði koma fyrir í svo
mörgum íslenzkum skemmtun-
um, að það hefði verið ógern-
ingur að sleppa þeim öllum, og
það því fremur, sem það eru
einkum slíkar skemmtanir, sem
bera einna bezt með sér þenna
grófgerða „humor", sem er svo
eiginlegur gauzkum þjóðum og
germönskum, og hvergi kemur
jafn vel fram og í þjóðsögum
og þjóðtrú þessara þjóða. Þeg-
ar þjóðsögumar o.s.frv. voru
búnar til, var ekki verið að
hnitmiða niður hvert orð eins
og nú er tátt. Nei, höfundar
þeirra ,,mæltu“ beinlínis „af
gnægð hjartans“, og þá var
ekki við öðru að búast en
margt klúryrðið fyki með. Yf
ir höfuð er það talinn eimn
aðalkosturinn við þjóðsögurog
slík fræði, hvað þær eru hisp-
urslausar og blátt áfram. Þær
tala varla nokkurn tírna undir
rós, eins og nú ber svo oft við,
en fyrir bragðið ganga þjóð-
irnar þar til dyra í hvers-
Töfrahöllin
Fraanh. af bls. 2
manna, sem að vísu réðust á
hainn með óbiligArni, en voru
þó menm, sem þrátt fyrir allt
deildu með honum kjörum.
Mamurin reyndi nú ótæpi-
lega að réttlæta sig og fá yfir-
bót með frammistöðu í starfi.
En þótt hörmulegt sé til þess
að vita, þá takmarkaðist þekk-
ing hans um símasamgöngur
við það, að vita hvernig átti
að halda á símtóli. Því gat
hann ekki unnið sjálfur, held-
ur aðeins stjórnað verkinu. En
það var til einskis að stjórna
verki, sem var dæmt til að mis-
takast, því að það gat ekki
endurvakið þann hlýhug, sem
hann hafði notið hjá Bezta
Vini Símverkamanna. Hann
varð að sýna eitthvað alveg sér
stakt af sér, starfa við verk
sem gæfi af sér óbrigðulan ár-
angur.
Af einhverri óskýranlegri
ástæðu, sem brýtur öll lögmál
rökfræðinnar, gerist það stöku
sinnum að maður fær óþokka á
öðrum manni við fyrstu sýn —
og öfugt. Frá sínum fyrsta
fundi gátu þeir ekki þolað
hvor annan, þeir Jakonov og
Rojtmann. Og með hverjum
mánuði, sem leið magnaðist
þessi óvild. Samkvæmt skipun-
um frá æðstu stöðum höfðu
þeir verið spenntir fyrir sama
eykið — en þeir toguðu sinn í
hvora áttina. Þegar áætlunin
um leynisímakerfið fór að taka
á sig einhverja mynd, flutti
Rojtmann eins marga fanga og
hann mögulega gat yfir í hljóm
burðarrannsóknarstofuna, til
að þeir gætu unnið þar við hitt
tækið sem virtist ætla að tak-
ast og var kallað „tæki til
ðagsrötunum en eKKI I sparl-
fötunum, eins og i svo mörg-
um kvæðum og skáldsögum,
sem nú eru samin. 1 annan stað
kynoka aðrar þjóðir sér ekki
við að færa til ýmiss konar
klúryrði í sams konar söfnum,
og læt ég mér nægja að skir-
skota til svensku útgáfunnará
„Hvar býr Nípa?“, sem ég
skal bráðum minnast á.“
í þriðja bindi ritsins eru ís-
lenzkir vikivakar og vikivaka
kvæði. Er það einna mest að
vöxtum, nokkuð yfir fjögur
hundruð blaðsíður. Hefst á for
mála eftir Ólaf Daviðsson, en
siöan er með mörgum dæmum
gerð ítarleg grein fyrir víki-
vökum, merkingu orðsins og
sögu vi'kivakanna. Þá koma
vikivakakvæðin og kennir þar
margra grasa sem vænta má.
Fjórða bindi geymir loks þul
ur og þjóðkvæði. Er það einn-
ig mikið að vöxtum, losar fjög
ur hundruð siíður.
Eins og ég gat um í upphafi
þessa máls eru hér saman
komnar á eimum stað bókmennt
ir, sem kærar hljóta að vera
hverjum þeim, sem þjóðlegum
fræðum unna. Og þá væri ekki
óskemmtilegt, ef mönnum ein-
hvern tíma gæfíst tóm frá lýj-
andi og banvænu brauðstriti,
að rifja upp í glöðum hópi ein-
hverja þá leiki, sem eru mor-
andi í þessu ágæta ritverki.
j.h.a.
gervitals." Þar á móti náði
Jakonov hóp duglegustu verk
fræðinganna sem voru með
bezta erlenda útbúnaðinn og
flutti þá yfir í Sjöuna.
Mamurin hafði valið Sjöuna.
í fyrsta lagi til að vera ekki
undirmaður hjá þeim manni,
sem hann hafði áður ráðið yfir.
í öðru lagi sakir þess að í
ráðuneytinu yrði það talin
skynsamleg ráðabreytni að
vakandi auga yrði haft með
Jakonov, sem var ekki flokks-
félagi og hafði ekki fullkom-
lega hreincin skjöld.
Upp frá því — hvort sem
Jakonov var viðstaddur eður
ei — stritaði hinn sómasvipti
Mamurin sem vinmuforingi í
Sjöunni. Þar hafði hann nú
innleitt fimmtán stunda vinnu-
dag. Þessi einmana fangi með
sótthitaglampa i aueum og inn-
fallnar kinnar hafði lagt bæði
Homer og Gribatjov á hilluna
og vann til klukkan tvö á nótt-
unni. Hann unni sér hvorki
svefns né matar. Svona heppi-
legan vinnudag var því aðeins
hægt að hafa í Sjöunni vegna
þess að ekki var nauðsynlegt
að neinn frjálsu verkamann-
anna fylgdist með Mamurin og
af sömu ástæðu var heldur
ekki þörf fyrir sérstaka
na'turverði.
Enn um fyrstu
hitaveituna
VEGNA skrifa í Lesbók Morg-
unbl'aiðsins um fyrstu hita-
veiitu á landinu vill Uilugi
Jónsson, Bjargi við Mývatn,
láta þess getið, að alþýðu-
skóliinn að Laugum var hitað-
ur upp með laugarvatni þeg-
ar árið 1924, eða 6 árum fyrr
en fyrsta hitayeitam var lögð
i Reykjavik.
Jón Árnason,
þjóðsagnasafnari.
70
10 LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
29.