Lesbók Morgunblaðsins - 14.03.1971, Blaðsíða 6

Eldey. Ef myndin prentast vel,
má sjá hvílíkur urmull fugla
er á eyjunni. I>etta náttúrufyr-
irbrigði Iiafa fáir auguni litið.
HVERS VEGNA
ÞÖRFNUMST VIÐ
N ÁTTÚRUVERNDAR?
Kftir dr. Gerhard H. Schwabe
Magnús Pétursson, menntaskólakennari þýddi.
Höfundur þessarar greinar,
Dr. Gerhard H. Schwabe, er
okkur Islendingum að góðu
kunnur. Hann er þörungasér-
fræðingur og þekkir manna
bezt það líf, sem níærist í heitu
vatni. Hann hefur einnig tekið
þátt I rannsóknum í Surtsey. t
tilefni af náttúruverndarárinu
1970 hefur hann birt margar
greinar um náttúruvernd, sem
eiga erindi tii tislendiniga ekki
síður en annarra. Sú grein, er
hér birtist, er fyrirlestur, sem
haldinn var í Bráunsehweig 5.
júní 1970. Er vonandi, að hún
geti vakið Islendinga, sem hrær
ast þesisi árin í vímu framfara
og stóriðju, til umhugsunar, áð
ur en sú viðleitni hefur valdið
óbætanlegum skaða.
Þýðandi.
Umræðuefni það, sem mér er
úthlutað, er of viðamikið og of
knýjandi til þess að mér sé
unnt að setja það fram á vís-
indalegan hátt á einni klukku-
stund. í>ví verð ég að biðja
áheyrendur mina að fylgjast
með mér í gegnum lágskógar-
þykkni frumskógar eftir gang-
stíg sem ekki getur legið beint
á sflfíku laindi. Mörgu verður að
ganga fram hjá og margt er að-
eins hægt að líta á frá einni
hlið. Gangstígurinn getur að-
eins fylgt því, sem máli skipt-
ir: landslaginu í kring. En þrátt
fyrir það vonast ég til að nálg
ast lítið eitt svar við ofan-
nefndri spurningu.
NtJTÍMAMAÐURINN ER
EKKI EENGER
STAÐBUNDINN
Við erum vön þvi að tengja
flesta hluti ákveðnum stað. Öll
snerting við jurtir er einnig
snerting við vissa staði. Jurtin
fræðir athugandann um það, að
staður merkir líif og örlög. Jafn-
vel hin þurrkuðu biöð og töfl-
ur plöntusafna miðla athugand
anum landslagsmynd, sem opn
ar innsýn í uppruna og fram-
tíð. Þar sem spumingin um stað
og staðsetningu er okkur svo
nátengd, er ekki úr vegi að
beina henni til okkar sjálfra.
Það verðum við meira að segja
að gera til að skilja, hvað er
að gerast með okkur sjálf og
umhverfi olckar: Hvar stendur
mannkynið á síðasta þriðjungi
20. aldar? En um leið og við
spyrjum svo, verður okkur
ljóst, að margir, ef ekki flest-
ir, samtimamenn okkar eru
ekki lengur staðbundnir. Það
gildir jafnt í landfræðilegum
sem andlegum skilningi. Því er
spumingin: Hvar stöndum við i
dag? ekki rétt fram sett. Bet-
ur yrði spurt: Hvar stóðum við
í gær? Hvar verðum við á morg
un? Hvert. stefmium við eða
rekur o'kkur?
Nútímamaðurinn er kominn á
skrið, sem hann ræður aug-
ljóslega ekki lengur við; ella
væru slíkar spurningar ekki
tímabærar eða að minnsta
kosti ekki knýjandi i heimi, sem
mitt í styrjöldum, byltingum og
alls konar eyðileggingu hefur
fengið mannkyninu í hendur
vald, sem það aldrei fyrr hafði
náilgazt. 1 fjötrum þessa valds
spinniur mannkynið siðan
hömlulaust framtíðaráætlanir,
sem taka öllu, til þessa imynd-
uðu langt fram. Gagnvart þess
um framtíðarórum virðist
spuming um stað marklaus, þar
eð dagurinn í dag er aðeins
óSjós tengiliður gærdagsins og
morgundagsins. Það sem meira
er: hreyfingin í átt til hins
draumkennda framtiðarástands
á sér ekki aðeins stað í hinum
tæknivædda heimi, sem maður-
inn lifir i, heldur ákveður hún
einnig vilja hans. Öllu áþreifan
legu vill hann breyta. Breyting
er töfraorð nútímans, lykilorð
hams, ef svo má segja. En þessi
umbreyting heimsins stefnir
ekki að neinu ákveðnu marki.
Vitur samtíðarmaður tók svo
til orða fyrir nokkrum árum, að
við sigldum eftir merki, sem við
hefðum fest á skipsskrokk okk
ar. En eigum við nokkurt skip
lengur?
Meirihluti nútímamanna á
engan samastað lengur. Nútíma
maðurinn hefur losað sig frá
honum og falið sig á vald hreyf
ingunni, ákveðinni hugmynda-
fræði eða einhverri framtíðar-
hugmynd, eða — og það er al-
gengast — hann lætur berast
með hinum svokailaða straumi
timans. Hver sá, sem álítur sig
geta verið án samastaðar, verð
ur að rekaldi í rás tímans;
hver sá, sem heldur fast við
sinn samastað, er álitinn von-
laust afturhaldsmaður og fjand
samlegur hatursmaður framtíð-
arinnar. En samastaður á að
vera okkur eðlilegur og áþreif
anlegur raunveruleiki. Þess
vegna verðum við að leita sama
staðar okkar á þessum timum.
nAttUruvernd og
MARKMIÐ HENNAR
Hugtakið náttúruvemd er
naumast aldargamalt, en það
hefur stöðugt verið að öðlast
meiri þýðingu. Það felur því í
sér tiltölulega nýja hugsun. En
jafnframt er náttúruvemd í
eðli sínu íhaldssöm, meira að
segja afturhaldssöm, því að
hún setur takmörk breytinga-
og framkvæmdalönguninni,
sem umbreyting heimsins bygg-
ist á.
Hún leitast við að halda hin-
um verkhyggna manni -—
homo faber —, sem stefnir að
notkun einhvers og auknu
valdi, frá einhverju. Hún vill
hindra hann í að ná valdi á
því, sem honum er ef til vill að
genigilegt. Hún þrengir að
ákvörðunarfrelsi mannsins og
krefst þess í guðlausum heimi,
að hin ómennska náttúra sé við
urkennd sem jafningi mannsins.
Vandamál náttúruvemdar
byggjast á andstæðum, sem í
henni felast sem slíkri. Hún er
í senn nýtízku'leg og íhaldssöm,
fús tifl takmörkunar gagnvart
takmarkalausri aukningu valds
og full virðingar gagnvart ein-
hverju í heimi, sem virðisit al-
gerlega kominn inn í hnot-
skurn skipulags. En eru slíkar
mótsagnir ekki of mikil krafa
til hins óstaðbundna samtíma-
manns? Ber honum ekki að
berjast gegn náttúruvernd sem
rómantískum órum eða iil-
gjarnri mötstöðu gegn nútíma-
legu lífsviðhorfi, honum, sem
er allur á bandi framfaranna
til „nýs og betra heims“?
Vissulega heyrðust og heyrast
enn slíkar raddir, en opinber
mótmæli gegn náttúruvernd
voru i byrjun strax furðulega
óviss í hinum starfsóða heimi
og á seinusitu ánum hafa þau
nær þagnað. Þó væri sjálfs
blekking að halda, að almenn
ingsálitið og þó fyrst og fremst
þeir, sem stjórna því, hefðu
skilið hina raunveruiegu merk-
ingu náttúruverndar. Menn, þ.e.
almenningsáJlitið, faMast á nátt-
úruvernd og skylda viðileitni
svo sem Iiamdslagsvemd, vemd-
un heimaþyggðar og landslags
skipulagningu með vissum tak
mörkunum, af fremur einföld-
um ástæðum, sem ekki snerta
kjarna málsins. Hin venjulegu
slagorð koma upp um það, sem
að baki er: hressingarlandslag,
velmegunaratriði, þjóðgarðar,
ferðamannastraumur og ótrufl-
uð nautn náttúrunnar. 1 hinni
viðurkenndu (og sums staðar
staðar opir.beru) náttúruvernd-
arstefnu er því ekki beinlínis
um að ræða varðveizlu nátt-
úrugæða sem slíkra og þar af
leiðandi s j á'Ii f stakmö rkun og
vísvitandi afneitun einhvers,
heldur um skynsamleg form
notkunar náttúrunnar og hlut-
aðeigandi skipulagningu. Út frá
þessu sjónarmiði er nárbtúru-
vernd millibilsástand, nokkurs
konar forðabúr fyrir aukin um
svif í framtíðinni. Með sama
sjónarmið í huga væri unnt að
varðveita vissan forða af olíu
og kolum til að spara með skyn
samlegri notkun t.d. í efnaiðn-
aði. Og í raun og veru er nátt-
úran í augum flestra framfara-
sinna ekki annað en hráefnis-
náma fyrir framtíðarþróunina.
Væri þessi beizka fullyrðing
ekki raunsönn, myndu íbúðar-
og iðnaðarlandslag okkar, jarð-
vegur og vötn líta öðruvisi út í
dag.
Hvorki takmörkun né við-
fangsefnum náttúruverndar eru
sett skörp takmörk. Samkvæmt
skilningi Hippokratesar fellur
maðurinn skilyrðislaust undir
náttúruna og um það er að
ræða í náttúruvernd.
Sennilega hefur Hippokrates
fyrstur sett þetta sjónarmið
fram í Vesturálfu: Maðurinn til
heyrir náttúrunni en náttúran
ekki manninum. Hið raunveru-
lega verkefni læknisins er í því
fólgið að hjálpa til þess að öðl
ast heilsuna aftur, þ.e.a.s. sam
ræmið í manninum milli hans
og sálarinnar. Sú hugmynd, að
náttúran væri hliutur sem mað-
urinn réði ytfir og gæti jafnvel
eyðilagt, var augljóslega fram-
andi hinum fornu hugmyndum.
Frá sjónarmiði Hippokratesar
var það hið óraunveruiega
ástand hins ólæknanlega, þvl
að lækning í víðri mer'kingu er
ekki einu sinni hugsanleg án
náttúrunnar. í dag erum við
komin svo langt að gera þetta
banvæna ástand fyrir manninn
að raunveruleika. Hið raun-
verulega taknrark náttúru-
verndar er að liindra yfir-
troðslur yfir mörldn, yfirtroðsl-
ur, sem liafa ófyidrsjáanlegar
afleiðingar. Fyrst i stað verður
aðeins ljós hin banvæna hætta
á útrýmingu náttúrunnar: Út-
rýming heilla dýra- og plöntu-
tegunda, vaxandi eyðilegging
landslags o.f. þ.h. — allt er
þetta óbætanlegt og afleiðing-
arnar ófyrirsjáanlegar. Þessi
eyðilegging verður þó fyrst að
örlagaþræði fyrir mannkynið,
er álítur sig hafa allt lífsrúm-
ið (ökospháre) í hendi sér, því
að þá missir það mótvægi sitt.
Þar eð maðurinn er háður nátt
úrunni, sem honum er óháð og
sem líf hans hvílir á, á nátt-
6 LESBÖK MORGUNBLAÐSINS
14. marz 1971