Lesbók Morgunblaðsins - 04.02.1973, Qupperneq 4

Skip hlaðin
Framh. aí ibls. 3
isamur nágranni. Celan er
stundum nefndur í sömu andrá
og Nelly Saohs, en 'þó oftar
með Giinter Eich. Celan til-
einkaði Nelly Sachs Ijóð sitt:
lrZurioh, Zum StOrchen“
Celan flýði frá Búkarest til
Vínar 1947 og nœsta ár til
Parísar. I þekktu ljóði í „Von
Schwelie zu Schwelle", 1955,
segir hann: „Satt segir sá sem
talar siku@gans máL“ Skuggi
grefur skugga, segir Hóm-
er, eða eitthvað í þá áttina.
—★—
Ingeborg Bachmann talar
einnig mál skuggans í ljóðum
sínum. Dæmi þess fylgir þess-
um inngangi. Hún er fædd
1926 í Klagenfurt, lagði stund
á tumgumál i Graz, Innstoruck
og Vín frá 1945—‘50, dvaldist
síðan tvö ár í París, en tók svo
þátt í rithöfundasamtökum
Gúnter Grass og Heinrich
Böll, „Gruppe 47“, þar sem
fjallað er um bókmenntir, en
hver fer sínar leiðir — eða
engar leiðir — í stjórnmálum.
Ingeborg Bachmann hefur ým-
ist dvalizt í Róm, Múnchen
eða Zúrich frá 1953—60. Þá
fór hún til Ameríku. Varð sið-
an dósent í Frankfurt, þar er
rithöfundum leyft að flytja
fyrirlestra og túlka bókmennt-
ir án þess allt ætli um koll að
keyra. Hún hefur skrifað smá-
sögur og útvarpsleikrit og þýtt
Ungaretti. Ljóðabækur hennar
eru „Anrufung des Grossen
Baren“, 1956, og „Die gestund-
ete Zeit“, 1953, nafnið minnir
á „Stundembuch" Rilkes,
,:Mohn und Gedachtnis“ eftír
Celan og ekki sizt „Gezahlte
Tage“, siðustu ljóðabók Huch-
els sem kom út í vetur. Allir
eiga þessir höfundar sama
jarðveg, þótt Bachmann sé
austurrisk, og svipaða reynslu.
1 ijóðinu „Bak við hvít hádeg-
isnetin" (í „Chausseen, Chaus-
seen“) segir Huchel: „Teljið
ekki árin, heldur klukku-
stundinnar," og einnig:
„Gezáhlte Tage, Stimmen,
Stimmen,
vorausgesandt durch Sonne
und Wind.“
Ingeborg Bachmann kom
mjög á óvart með fyrri ljóða-
bók sinni og aldrei hafði Gott-
fried Benn hrifizt jafnmikið af
fyrstu bók ungs höfundar.
Benn sem var fæddur 1886 og
hafði verið herlæknir í tveim-
ur heimsstyrjöldum, fagn-
aði nasismanum 1932—‘34
vegna þess hann vann, að hans
dóoni þá, bu-g á stöðmn
.óg níhilisma, en hvarf svo inn
i þögnina, þegar hann gerði sér
grein fyrir villu sínní og sá
nasismann í réttu ljósi.
En 1948 hófst aftur gróskumik
ið sköpunartímabil í lífi hans
og skrifaði hann þá Ijóð,
leikrit, sögur og ritgerðir, en
enginn hafði orð á því að hann
skrifaði of mikið eins og við-
kvæðið er heima á Islandi, þeg
ar einhver t'ekur ritvélima
©
draumum
fram yfir iðjuleysið og verk-
kvíðann.
Gottfried Benn hafði
mikil áhrif, einkum á þróun
ljóðlistar, eftir styrjöldina sið-
ari, þótt rætur hans væru í
gömlum jarðvegi hefðbundins
skáldskapar. Hann hafði sér í
iagi mikil áhrif á ung ljóð-
skáld og eignaðist marga læri-
sveina sem nú eru i fylking-
arbrjósti þýzkrar ljóðlist-
ar, þótt ekki komi þeir a-llir
við sögu þessu sinni. Hann
notaði Ijóðið, eða eigum við
frekar að segja, orð og setn-
ingar, eins og skurðlækn-
ir hnífinn: skar óhræddur á
kýli og meinsemdir, gekk
ótrauður til atlögu við viðbjóð
inn bak við samfélagsgrimuna.
Var þó ekkert „þjóðfé-
lagsskáld" sem merkir nánast:
guðspjallamaður í „skilgrein-
ingum“ sumra svokallaðra
gagnrýnenda; til þess rist-
ir hann of djúpt, krefst of mik
ils af lesendum sínum. En fyr-
ir bragðið verða verk hans eft-
irm-inniilégri, áihrifin varan-
legri, þótt þau séu ekki eins
augljós nú og áður. Sterk kald
hæðni Benns huldi rómantiska
þrá og ihreinl-eika. Með orðið
að vopni réðst hann gegn ring
ulreið nútímalífs með þeim
árangri að nú er hann jafnvel
nefndur „kú 1 tú rpessimis t i “ i
uppsláttarritum! En hitt er að-
alatriði hve mikil áhrif hann
hafði á ungu kynslóðina eftir
strið: uppreisn hans og endur-
koma („comeback") er næsta
einstætt fyrirbrigði, sýnir
óvenjulegt innra þrek og hæfi
leika, sem fáum gömlum skáld-
um er gefið, til að aðlaga sig
nýjum tíma og breyttum að-
stæðum. Ekki með undirgefni,
heldur ótrúlegum áhrifum á
listþróun og viðhorf yngstu
kynslóðarinnar. Hann var
ásamt Bertolt Brecht og Rilke
áhrifamest-a Ijóðskáld og „hug-
sjón;aíræði;ngur“ vorra dag-a í
þýzkum skáldskap. Goðsögnin
Brecht lézt sama ár og Benn í
Berlín, 1956, tólf árum yngri.
Og enn lifir þessi goð-
sögn góðu lífi, því að upprisa
skáldsins er 1 verkum hans og
— ekki síður — verkum nýrra
kynslóða. Lærisveinar
Brechts eru margir, hér fylgir
þýðing á ljóðum þriggja þeirra,
Hans Magnus Enzensberger,
Erich Fríed og Wolfgang
Weyrauch. Aðaltalsmaður
þessia ,,.ckó!a“ hefur verið Hans
Magnus Enzénsberger, fædd-
ur 1929. En þessum skáldum
hefur verið misjafnlega tekið,
svo að ékki sé meira sagt, því
áð þau hafa átt í erfiðleikum
með að sameina stjórnmálabar
áttiu irs'trænurci kröfum. Erioh
Fried hefur t.a.m. hlotið litia
viðurkenningu fyrir síðustu
bók sina „und Vietnam und“,
1966, sem hefur verið verst tek
ið allra verka hans: ekki vegna
efnis, iheldur -efnistaka. „Tsnd-
enzlyrik" er þessi skáldskap-
ur, sem rætur á í verkum
Brechts, nefndur: í anda
Brechts, í andstöðu við Benn.
I stað 'húns „sjálfstæða" ljóðs
(lærisveinar Benn hófu til
vegs „das autonome modern-
istische Gedicht“), kemur brúk
unarljóðið, þjóðfélagsádeilan
með frösum sínum og „fag
máli“, gaignrýni — jaíwvel árás
um — á svonefnt borgaralegt
þjóðfélag. Mörg skáld þessar-
ar stefnu eiga undir högg að
sækja hjá þeim sem telja að
ljóðlist sé t.a.m. annað en ræða
eftir Bréznev, Nixon eða
Franz Jóseif Strauss. Biermann
er einn af lærisveinum Brechts
og hefur verið einn helzti full-
trúi yngstu skáldakynslóðar-
innar í Austur-Þýzk-alandi.
Hann er vísnasöngvari eins og
Brecht, ballöðuhöfundur,
ádeilusamur mótmælasöngvari,
opinn og einlægur. Söngvar
hans eru nú bannaðir í Aust-
ur-Þýzkalandi, eftir að hann
tók upp á því að gagnrýna
innráskia i Tékkóslóvakíu,
hafa jafnvel leitt til húsrann-
sókna og fangélsana, segir einn
bókmenntakönnuðurinn.
—★—
Þannig kvíslast þessar ræt-
ur fram og aftur og engin von
til þess að draga skáldin í
dilka, svo að engu skeiki:
eynnamarkið e-r eklki alltaf
jafnaugljóst og sumir vilja
vera láta. 1 „Gruppe 47“ höfn-
uðu jafnt ópólitiskir höfundar
eins og Paul Ceian og Inge-
borg Bachmann sem róttækir
höfundar eins og H-ans Magn-
us Enzensberger. Að þessu
samfélagi hafa fulltrúar alls
kyns bókmenntastefna einnig
átt aðild, nema fulltrúar „der
konkreten Poesie“ lengi vel,
eða þangað til helzti talsmað-
ur þeirra, Helmut Heissen-
búttel leysti upp „samtök“ sín
með þvi að ganga í „Gruppe
47“.
Gottfried Benn gaf út eins
konar forskrift nútimaskáld
skapar í Þýzka-landi 1951,
„Probleme der Lyrik“, sem
hefur haft áhrif fram á þenn-
an dag. Vilji hans til endur-
sköpunar, endurnýjunarþrá
hans varð allri hefð og öllum
venjum yfirsterkari. En kraft-
ur hans hefur jafnvel
ekki enzt Ingeborg Bachmann
til áframhaldandi gróskumik-
illa átaka, enda á hún einnig
rætur í heimspeki „Vínar-skól-
ans“, sem vel gæti haft þessa
setningu að einkunnarorðum:
„Um það sem maður getur ekki
tal'að, verðiur maður að þegja.“
Ekki þætti slík forskrift góð
latína í fögum eins og sál-
fræði eða sáigreining. Þetta
„ósegjanlega" hefði áreið-
anlega verið meinsemd í aug-
um Benn og hann hefði hik-
laust brugðið hnífnum að rót-
um hennar. Samt hefur verið
sagt að Ingeborg Bachmann sé
framhald af Benn og Knörrich
bendir á þessar línUr sem áhrif
frá honum:
„Nur Siiiken um uns von
Géstimen Abglanz und
Schweigen.
Doch das Lied úberm Staub
danach
wird uns úbersteigen.“
Ingeborg Bachmann hefur
orðið fyrir margvíslegum áhrif
um eins og öll skáld, ekki sízt
frá frönsku súrreali'stiunum eins
og Celan, og þýzku symbólist-
Framh. á bls. 15
Margaret Reade yar náfrænka mömmu hennar
Millie Osborne. Hún var sú eina Tait-systranna,
sem hafði komizt vel áfram og þurfti nú engu að
kvíða, síðan 'hún giftist honum Harry
Reade. Margaret fræn’ka og Harry frændi áttu nú
heima í stóru ihúsi, nálægt Wethersfield, byggðu
árið 1895, og tvisvar á ári -hafði MiMie verið boðið
þangað til þeirra. 'Hún var þar heiia vi'ku í ágúst-
mánuði og yfir eina heigi ein'hverntíima vetrarins.
Einu sinni, fyrir tölf árum, þegar Millie var tuttugu
og fimm ára, hafði Margaret frænka 'boðið henni
til sín allt sumarið og meira að segja 'haldið garð-
veizlu, henni til heiðurs, þangað sem öllum álitlegum
einhleypingum úr nágrenninu var boðjð.
En árangurinn varð enginn, og nú þóttist Margaret
frænka vera búin að gera allt, sem í -mannlegu
valdi stæði, til þess að koma Millie út.
En vetrarheimboðunum var hagað að geðþótta
Margaret frænku. Og enda þótt hún 'hefði stundum
haft dáhtla samvizku út af Miilie, ikringum jólln,
þá bældi hún hana niður, og taldi Sjá'lfri sér trú
um, að 'hennar eigin synir, með konum og fimm
barnabörnum væri -nægileg húsfylli, og það mundi
Millie skilja. En þá sendi hún Miillie ös'kju í fal-
legum umbúðum, sem 'hafði inni að halda laglega
smágjöf og ávaxtaköku, og svo las hún upphátt
fyrir fjöls'kylduna inniiegt þakkarbréfið frá Millie.
Þetta árið kom vet-rarboðið á efleftu stundu, hvað
MiMie snerti. Það kom átjánda febrúar, einmitt
þegar -hún var að brjóta heiiann um hugsanlega
mögu'leika á því að þrauka till fyrsta marz, þegar
hún fengi kaupið sitt. Hún leigði tíu dala herbergi
á viku í Allertonhúsinu, og húsaileigan, sem var
greidd fyriríram, féll í gjalddaga á föst-udag. Hún
settist nú niður og skrifaði tárumdöggvaö þakk-
arbréf til Margaret frænku, fór svo niður og setti
bréfið í póst og sagði afgreiðslumanniinum um leið,
að 'hún segði upp herberginu,, frá því á fóstudag
fyrir hádegi að te'lja. Það var ekki fyrr en hún
kom upp aftur og hvolfdi úr buddunn-i sinni á rúm-
ið, að henni varð 'ljóst, hvað hún hafði gert. Þarna
varð hún að kaupa farmiða fram og aftur, súkku-
laðiöskju handa Margaret frænku, 'leigubíl til og
frá stöðinni, einn da'l minnst til að gefa Hönriu,
stúl'kunni hjá Margaret frænku, og svo yrði hún
auk þess að g-reiða eigin húsa'leigu þegar hún kæmi
til borgarinnar á mánudag. Þá átti hún eftir, sam-
kvæmt útrei'kningi, hálfan annan dal til þess að
lifa á f næstu-m heila viku. En héöan af varð engu
breytt, því að ek'ki kom til má'la að valda Margaret
frænku vonbrigðum, hvað sem annars tautaði og raul-
aði.
Mil'lie var dauðþreytt þegar -hún -kom
heim til Margaret frænku. Lestin hennar hafði
ekki farið frá New York fyrr en 'klukkan þrjú, og
samkvæmt umta'li hafði hún farið úr herberginu fyr
ir -hádegi. Hún hafði kom-ið koffortinu sínu
í geymslu, en tók með sér töskuna inn í biðsalinn,
þar sem hún toeið fram að brottfarartíma. Ferðin
var leiðinleg, og blaðið, sem hún hafði keypt sér,
entist henni ekki álla leið, og landslagið, sem ek-
ið var um var of 'hversdagslegt til að veita henni
nokkra afþreyingu. Margaret frærika, sem visaði
henni ti'l herbergis, fór að afsa'ka við hana kommóðu
skúffurnar. Hún sagði, að Millie yrði að láta sér
nægja tvær þær efstu. — Hinar eru svo fuilar af
líni, sagði hún, — en ég var að vona, að þér væri
sama.
Mi'l'lie fullvissaði hana um, að þetta gerði ekkert
til. Hún fór að hugsa um fallega, bjarta baðher-
bergið, sem hún átti að hafa út af fyrir sig, stóru
mjúku baðhandklæðin og ilmandi l-ö'kin í rúminu,
og svo ágæta kvö'ldverðinn, upp á gamla móðinn,
'hjá Margaret frænku.
— Ég vona, að þú hafir haft með þér samkvæm-
iskjól, hélt Margaret frænka áfram. — Ég ætlaði
að minnast á það -f bréfinu. Hún frú Fletcher er aö
halda styrktarball heima hjá sér. Fyrir Breta, skil-
urðu.
Þegar 'hún nefndi frú Fletcher, var röddin full
lotningar. Það var fátt -í iþessum heimi, sem Marga-
ret frænka bar vírðingu fyrir. Það var Repúblí-
kanaflokkurinn, maðurinn hennar, blóðþrýstingur
hennar sjálfrer, Brezka samveldið og frú Fletcher.
Að nú ekki sé taláð um þegar frú Fletcher og
Brezka samveldið vórú að vínna saman.
Frú Fletcher var gift manni, sem átti 'helmingi meira
ti'l en hr. Reade, en 'hi-ns vegar þurfti 'hr. Fletcher
að vinna fyrir sínum auru-m, en hennar eigin mað-
ur hafði verið svo 'heppinn að erfa srnn auð. Samt
leiddist henni þessi eignamismunur þeirra. Og frú
Fletcher átti stærra hús og hafði ágætan garðyrkju-
mann, svo að hún fékk alltaf fleíri verðlaun á
blómasýningum. Svo var maðurinn hennar forseti
i Uúbbnuim en hr. Reade bara ritari.