Lesbók Morgunblaðsins - 04.02.1973, Blaðsíða 12

NIÐURSTÖÐUM flestra Jarðfræði-
rannsókna siOasta áratugar hefur
að mestu leyti veriö raöað utan
um eina aöalkenningu, það er um
landrekskenninguna, sem Jarðfræð-
ingar viröast hafa fallið á í aöal-
atriöum.
Fræðimenn hafa þó ekki komiö
með neinar fræöilegar skýringar á
landrekinu sem réttlæta þaö aö
raöa niðurstöðum fræðilegra rann-
sókna utan um landrekshugmynd-
ina. Meðan þaö er alveg ósannaö
aö landrekiö sé þaö grundvallar-
atriði i Jarðsögunni, sem fræði-
menn virðast telja þaö vera.
Landrekskenningin sjálf er búin
til utan um, og til skýringar á
einu atriöi i sögu Jaröar, þvi atr-
iöi að meginlöndin hafi skilizt aö
og færzt til svo nemur þúsundum
kílómetra um yíirborö jarðar. Þaö
er einnig eina atriöiö í kenníng-
unni, sem telja veröur jarðsögulega
staöreynd, þó ósönnuð sé þegar far
ið er að skoða hana nánar. Allt
annað í kenningunni tel ég á mis-
skilningi byggt.
Þessu eina atriði, sem ég tel vera
rétt, hefur nú verið breytt í nýj-
ustu útgáfu af landrekskenning-
unni, þannig aö nú eru þaö megin-
löndin ásamt úthafsbotnínum, sem
eiga aö vera ein heild og skipting-
ar milli partanna hafðar úm út-
hafshryggjasprungurnar.
Með því er verið aö færa vanda-
mál kenningarinnar til, en ekki
leysa þau.
Vandamál landrekskenningarinn-
ar veröa ekki leyst með tilbrigðum
viö hana, því það þarf grundvallar-
breytingu- til að koma þeim atrið-
um sem nú tilheyra henni á réttan
stað í Jarðsögunni.
Það er hægt að setja fram marg-
ar spurningar varðandi landreks-
kenninguna, sem leiöa vel fram
undirstööuleysi hennar og það er
eiginlega undarlegt hvað lítið hef-
ur veriö gert af því að gagnrýna
kenninguna.
Sá atburður sem kenningin fjaii-
ar um átti sér stað fyrir 100—120
milijón árum og þó að hann hafi
verið stór áfangi í sögu jarðar er
ekki ástæða til að útskýra jarð-
söguna út frá honum sem grund-
vallaratriði.
Fræöimenn telja að drifkraftur
landreksins sé eínhvers konar
varmaflutningshringrás i möttul-
efnum Jarðar, en það þýðir að þar
sé um grundvallarkerfi að ræöa,
það hefur hins vegar ekki verið
hægt aö sýna íram á það.
Auk þess er það mjög ósennilegt
að varmaflutningshringrás hafi
fært meginlöndin 'til, vegna þess
að engin ummerki um landrek er
aö finna 1 gegnum 95% af jarösög-
unni.
Varmaútgeislun jaröar hefur þó
örugglega varað allt frá myndun
jaröar.
Þess vegna tel ég að meginlöndin
færist ekki um jöröina vegna
varmahringrásar i möttuleínum
Jarðar, heldur séu tilfærslur þeirra
afleiöing af umbrotum sem önnur
orkulind hefur komið af stað.
Gagnrýni mín á landrekskenning-
una verður því sú, að setja fram
nýja jarösögukenningu, sem ég állt
að sé i meira samræmi viö það sem
lesa má úr áferð Jarðar og gangi
tungls um hana.
Þar verður tilfærslum megin-
lándanna markaður bás meðal
annarra atriða í sögu jaröar, i eöli-
legu samhengi við heildarmynd og
þá krafta sem fluttu þau til.
Ég tel mig geta bent á þá orku-
lind sem dugar til að útskýra alla
aðaláfanga í þróunarsögu jaröar.
Þá orkulind er að finna i þeim
formbreytingum • sem jörðin hefur
tekið frá upphafi, vegna þess að
stööugt hefur dregið úr snúnings-
hraða hennar um eigin öxul.
Þyngdarkraftur jarðar færir jörö-
ina smá saman nær kúlulögun, eft-
ir þvi sem dregur úr áhrifum mið-
flóttaaflsins, vegna minnkandi
snúningshraða.
Allt það efnismagn sem þannig
hefur færzt til í jörðinni, vegna
formbreytingar er örugglega það
mikið að út frá því má gera grein
fyrir öllum aðaláföngum jarðsög-
unnar.
Ot frá þessu sem grundvallaratr-
iði tel ég að jarðsagan eigi að
vera á þessa leið:
DllÖG AD JABÐSÖGU
Frá myndun jaröar fyrir 4500—
5000 milljón árum hefur stöðugt
dregið úr snúningshraða hennar
og hún þess vegna færzt smám
saman nær kúlulögun. Sú efnistil-
færsla sem minnkandi snúnings-
hraði hefur valdið, hefur í fyrstu
haft lítU áhrif á þunna jarðskorp-
una, sem heíur lagað sig umbrota-
lítiö að breyttri lögun jarðar í smá
um og mörgum áföngum með
sprungu- og feilingakerfum, sem
hafa dreifzt jafnt og kerfisbundið
um jaröskorpuna. Síðar, þegar jarð
skorpan var íarin að þykkna hafa
formbreytingar vegna minnkandi
súningshraða orðið að miklum
umbrotum, með löngum hléum á
milli, meðal annars vegna þess, að
þá var ekkert tungl á braut um
jörðu til aö jaga þær fram i smærri
áföngum.
Jarðskorpan hefur þá ekizt sam-
an i íellingar með margra milljón
ára millibilum. Þær feliingamynd-
anir hafa verið færri og stærri en
fyrri umbrot í jarðskorpunni og
myndað fjallgarða.
Margar slikar fellingahryðjur
gengu yfir jörðina og fjallgarðar
sem þær mynduðu hafa máðst út
af yíirborði hennar áöur en ein
fellingahryðjan, sem hefur gengið
yfir fyrir 100—120 milljón árum,
setti jöröina úr jafnvægi á braut
sinni og kom með þvi tunglinu á
braut um jöröu.
Af núverandi yfirborðsáferð
jarðar má ráða, hvernig brottför
tunglsins hefur borið að. Þó að
jarðskorpan sé mjög þunn, miðað
við stærö jarðar, þá hefur styrk-
leiki jarðskorpunnar valdið þvi, að
mikil spenna til formbreytingar
hefur hiaðizt upp, vegna minnk-
andi snúningshraða. Jaröskorpan
hefur siðan geflð sig og fellinga-
öfl myndast við það'að möttuleíni
jarðar hafa sigið til pólsvæðanna
til aö samræma lögun og snúnings-
hraöa.
I Þessi fellingahryðja hefur verið
öðrum fyrri frábrugðin, aö þvi leyti
að hún hefur orðið eingöngu ann-
ars vegar á Jörðinni. (Ekki sirne-
irisk).
Jarðskorpan hefur því sigið nið-
ur á stóru svæði, sennilega á allt
aö 200 milljón ferkílómetra svæði
umhverfis fellingamyndunina,
vegna tilfærslu möttulefnanna.
Á þennan hátt hefur mjög mikið
efnlsmagn færzt niöur á styttri
radius á annari hlið jarðar.
Það er tölvuverkefni að áætla
hversu mikið landsvæöið hefur
sigið, og hvað víðáttumikiö það
hefur verið.
Hér legg ég það sem eftir varð af
Jarðskorpunni, þ. e. a. s., þá jarð-
skorpu sem nú myndar meginiönd-
in, til grundvallar um yfirborðs-
stærð svæðisins.
Fyrra atriöið er hins vegar spurn
ing um hvað mikill massi þarf að
færast niöur á styttri radíus, og þá
hvaö mikið niður á tiltekinni tíma-
iengd til að koma tunglinu á braut
um jörðu.
Þannig hefur sú orka, sem við efn
isfærsluna losnaði úr iæöingi, í sam
spili við brautarhraða jarðar um sól
ina, valdið því, aö sveifla hefur
komið á jörðina á braut hennar og
viö þaö hefur jarðskorpan að miklu
leyti rifnað af og myndað tunglið.
Eftir að þessi jarðskorpuruðning-
ur komst á braut um Jörðu hefur
hann bráðnað upp, fengið á sig
hnattlögun og orðið að tunglinu.
Út frá rúmtaki tunglsins og þeim
300 milljón ferkílómetrum sem virö
ist vanta á gömlu jarðskorpuna
(sial) má áætla að meðaiþykkt þess
hiuta sem fór. hefur verið sem næst
þykkt þáverandi jarðskorpu.
Það hversu stór hluti af yfirboröi
jarðar hefur skilizt frá má skýra
þannig að þegar kast kom á jörðina
hefur myndazt bráöiö lag miili
möttulefnanna og skorpunnar á því
dýpi í Jörðinni þar sem hitastig hef-
ur veriö nógu hátt til þess að efnið
bráðnaði þegar þrýstingur féll,
vegna upphafningar aðdráttarafls-
ins á þeirri hlið sem út úr sveifl-
unni sneri.
Jarðskorpan hefur svo runnið af
á þessum uppbræðsluskilum milli
skorpu og möttuls.
Miklar sveiflur hafa oröið í þyngd
arsviði jarðar í þessum umbrotum
og meðan Jafnvægi var að komast á
milli jarðar og tungls.
Við það hafa möttulefnin senni-
lega bráðnað upp að miklu leyti og
á bráðnum eða hálfbráðnum möttul
efnunum hefur sú jarðskorpa sem
eftir vajrö runnið til, brotnað í parta
og þeir fengið þá staðsetningu sem
þeir nú hafa á jöröinni.
Skýringar á staðsetningu Jarð-
skorpupartanna. Sá hluti jarðskorp-
unnar sem eftir varð hefur verlð
þaö svæði sem seig niður í upphafi
umbrotanna. Eftir að meirihluti
jarðskorpunnar hafði rifnaö af Jörð
inni seig svæðið enn niður, vegna
þess að ummál jarðar minnkaði við
brottför tunglefnisins, og rann fram
í snúníngsstefnu jaröar, við það að
færast á styttri radíus.
Suð-austur jaðar svæöisins viröist
hafa færzt lengst í austur og hefur
þvi sennilega sigið mest. Aðrir hlut
ar svæötsins virðist hafa færzt
styttra. Þannig hafa allir hlutar
skorpunnar færzt fram í snúnings-
átt jarðar á skömmum tíma eftir
brottför tunglsins, víö það að íærast
niður á styttri^adius, en ekki skii-
izt að á löngum tima vegna varma-
hringrásar, eins og talsmenn land-
rekskenningarinnar telja.
Inn í þessar tilfærslur skorpu-
brotanna gætu hafa komið áhrif af
tilfærslum milli breiddarbauga, sem
hefðu dregið úr eöa aukið færslu
einstakra hluta skorpunnar eöa snú
Hraði jaröar minnkar i sveiflum oe veldur liannÍK sOEulumpól.
unum og púlsun jaröar, auk þeas sem hún nálgant rétta kúlu-
lögun miat minnkandi snúingahraöa um elgin öxul.
//'mosÁ-a// y0/~Ssogií//?nor
iö þeim til meðan þeir voru á h'reyf
ingu.
ÚTHAFSHBYGGIKNIB
Eftir að jarðskorpupartarnir
höl'ðu stöðvazt hefur myndazt Jarð-
skorpa milli þeirra, sú jarðskorpa
myndar nú botn úthafanna (sima).
Það heldur enn áfram að draga
úr snúningshraöa jarðar. Og nú ör-
ar en áöur vegna áhrifa tunglsins.
Með minnkandi snúningshraöa
breytist lögun jaröar.
Otihafshryggirnir og spru-ngukerfi
þeirra hajfa þvi myndazt við þær
breytingar og eru nokkurs konar
endurtekning á þvi timabili þegar
jaröskorpan var enn svo þunn að
formbreytingar áttu sér stað í mörg
um og smáum áföngum. Einnig
hjálpar þyngdarkraftur tunglsins
nú til aö jaga þær fram.
1 landrekskenningunni er talið að
um hægfara sundurfærslu sé að
ræða, frá þvi að meginlöndin skild-
ust að. Það áiit, tel ég vera grund-
valiar misskilning a þeim hreyfing-
um, sem nú eiga sér stað í jarö-
skorpunni.
Það er sennilegra og kemur betur
heim við yfirborðsáferð jarðar, að
þær jarðskorpuhreyfingar og af-
stöðubreytingar sem nú eiga sér
staö milli meginlandanna, stafi ein
göngu af formbreytingum, sem
rekja megi til breytinga á snúnings
hraða jarðar.
Þannig mun t. d. Atiantshafið
sennilega þrengjast um miðjuna og
víkka til endanna með minnkandi
snúningshraða jarðar. En á þeim
hreyfingum og iandrekskenmingar-
uppstillingunni er grundvallarmun-
ur.
Formbreytinganna gætir þó mest
við Kyrrahafiö þar sem botn þess
er stærsti flötur þunnu jarðskorp-
unnar, það er, þeirrar skorpu sem
hefur myndazt eftir brottför tungls
ins.
SEGULSVIÐ JABDAB
Meö formbreytingu jaröar tel ég
að einnig sé hægt aö gera grein
fyrir segulsviði Jarðar og umpólun-
um þess. Drifkraft segulsviðsins er
sennilega að finna I snúningshraða
mismun kjarnaefnanna annars veg-
ar og möttulefnanna hins vegar,
sem orsakast af formbreytingu jarö
ar og ólíku eðlisástandi í möttli og
kjarna.
C12;