Lesbók Morgunblaðsins - 22.09.1974, Blaðsíða 3

staðnæmzt með öllu. Þar hreyfð-
ist það ekki úr því.
2. maí 1970. Bjart í veðri og
fyrstu merki vors í lofti. f Þjórs-
árdal á Suðurlandi, um 15 km
norðvestur af Heklu, er saman
kominn allstór hópur manna og er
í hátíðaskapi. Verið er að vígja eitt
hið mesta mannvirki, sem reist
hefur verið á Islandi, 220 þúsund
kílóvatta vatnsaflsstöð, þá lang-
stærstu í landinu. Orka þessarar
stöðvar er að miklu leyti ætluð
nýbyggðu álveri, sem Alusisse
hefur reist um 15 km suðvestur af
Reykjavík. Stóriðnaður er að hefj-
ast fyrir alvöru á fslandi.
Vígsluathöfnin fer fram í hin-
um mikla vélasal aflstöðvarinnar.
Forseti fslands, forsætisráðherra
og aðrir mektarmenn flytja þar
ræður. Forsetinn, Kristján Eld-
járn, er gagnkunnugur þessum
dal. Sem ungur fornleifafræðing-
ur vann hann þar að uppgreftri
bæjarrústa sumarið 1939 ásamt
skandinavískum fornleifafræð-
ingum. í þessum dal var blómleg
byggð á fyrstu öldum íslenzkrar
búsetu, enda veðursælt þar. En
árið 1104 gaus Hekla f fyrsta sinn
eftir landnám. Var það gífurlegt
gos og grundvallaði þá frægð af
endemum, sem þetta fjall átti sfð-
an vísa öldum saman á megin-
landi Evrópu, sem aðalinngangur
helvítis, eða helvíti sjálft. Hið
feiknlega vikurfall i þessu gosi
lagði meginhluta Þjórsárdals svo
gjörsamlega í eyði, að þar reis
ekki byggð að nýju fyrr en nú,
næstum níu öldum síðar í sam-
bandi við hina nýju virkjun. í
allar þessar aldir var innri hluti
dalsins að mestu gróðurvana vik-
urauðn, ljós yfir að lita, því að
1104-gjóskan var hvítur líparft-
vikur. En í sambandi við virkjun-
ina hafði verið lagt kapp á að
græða upp þessa auðn til þess að
hefta sandfok kringum aflstöðina.
Með rfkulegri áburðarnotkun
reyndist þetta framkvæmanlegt,
svo nú gat að líta graslendi allt
um kring og forseti landsins og
fleiri ræðumenn fóru um það
fjálgum orðum, að þessi hvíta
eyðimörk hefði nú aftur fengið
hinn græna lit gróðursins.
Þrem sólarhringum síðar buldi
gróf gjall- og öskuhríð á þaki afl-
stöðvarinnar. Heklugos var hafið.
Og er gjóskufallinu linnti eftir
tvær klukkustundir var dalurinn
aftur eyðimörk yfir að lfta. Sú
eyðimörk var svört.
Þetta eru þrjár svipmyndir úr
sögu þjóðar, sem í ellefu aldir
hefur lifað í landi, sem þrátt fyrir
að það ber kuldalegra nafn en
nokkurt annað byggt land, er þó í
vissum skilningi hið heitasta, eitt
af þeim um 25 svæðum á jörðinni,
sem jarðfræðingar nefna nú
„heita belti“ (hot spots), þ.e.
svæði þar sem miklu meira er um
hitastreymi úr möttli jarðar upp
að jarðskorpunni og upp i gegn-
um hana en á öðrum svæðum. Allt
er tsland að heita má hlaðið upp í
eldgosum og um þriðjungur þess
virkt jarðeldasvæði, og er það að-
allega á belti, sem liggur um land-
ið þvert frá norðri til suðurs og
greinist í tvö belti sunnanlands.
Þetta jarðeldasvæði er hluti þess
sprungu- og hryggjakerfis, sem
liggur eftir Atlantshafinu endi-
löngu og raunar um öll heimsins-
höf. A íslenzka jarðeldasvæðinu
er að finna nær allar gerðir eld-
fjalla, sem fyrirfinnast á jörðinni,
en algengastar eru gigaraðir, svo
sem áðurnefndir Lakagigar, og
hafa þær ásamt dyngjum af
Skjaldbreiðsgerð framleitt feikn-
in öll af hrauni, svo að síðan
kvarterísöldin leið hefur ekk-
ert svæði komizt þar í samjöfnuð
nema Hawaiieyja. Sérkennandi
fyrir ísland er, að nokkrar meðal
virkustu og stórvirkustu eld-
stöðva landsins eru þaktar eilíf-
um ís og samfara gosum í þeim
eru ferleg jökulhlaup, þar eð eld-
gosin bræða jökulísinn neðanfrá,
þar til bræðsluvatnið fær fram-
rás. Er mesta eldfjall landsins,
Hnappafellsjökull, gaus vorið
1362, eyddi vikurfallið og jökul-
hlaupin blómlegri byggð við ræt-
ur fjallsins svo gersamlega, að sú
byggð, sem reis þar að nýju mörg-
um áratugum síðar, ber enn nafn-
ið öræfi.
Talið er, að um þrjátiu eldstöðv-
ar hafi gosið á tslandi síðan það
byggðist og þar verði eldgos að
meðaltali um fimmta hvert ár.
Það er og eitt af einkennum eld-
virkni á tslandi, að margar eld-
stöðvar þar gjósa ekki nema einu
sinni og að á jarðeldasvæðum
landsins getur ný eldstöð myndazt
svo að segja hvenær sem er og
hvar sem er. Oftast verður þetta
mannabyggð fjær, en fyrir kemur
að sprungur opnast og spúa eldi
alveg við mannabústaði. Svo varð
fyrst svo vitað sé undir lok 9.
aldar, er jarðeldur brauzt út við
bæ eins af landnámsmönnunum.
„þar var bærinn sem nú er borg-
in“, segir i Landnámabók. Borgin
er eldfjallið Eldborg i Hnappa-
dal. Og síðast kom eldur upp i
byggð, er 1M km löng sprunga
opnaðist aðfararnótt 23. janúar
1973 austan á Heimaey, um 200 m
frá syðstu húsunum í mikilvæg-
ustu verstöð landsins, Vest-
mannaeyjakaupstað. Þetta gos
varaði um 5 mánuði og þar sem
áður voru íbúðarhús rís nú nýtt
fjall, 215 m hátt, og þriðjungur
þessa athafnabæjar, sem árlega
dró úr sjó um tólfta hluta útflutn-
ingsverðmætis Islendinga, er nú
horfinn undir gjósku og hraun.
Hvernig unir nú íslenzk þjóð
því að búa á svo eldvirku landi?
Hvert er viðhorf hennar til eld-
fjalla þess?
Fjölmörg örnefndi bera þess
vitni, að eldvirkni og fyrirbæri
henni tengt, jarðhitinn, hafa vak-
ið furðu landnámsmanna, enda
höfðu þeir ekki reynslu af slíku
frá sínum fyrri heimkynnum.
Ekki er ólíklegt, að nokkuð af
lýsingunni á Ragnarökum í Völu-
spá sé innblásið af miklu ösku-
gosi. En svo sem vikið var að i
frásögninni af kristnitökunni
lærðu íslendingar fljótlega að líta
þessi náttúrufyrirbæri raunsæj-
um augum. Hjátrúar verður lítið
vart á íslandi í sambandi við eld-
fjöll. Sú trú að helvíti væri undir
Heklufjalli var Islendingum löng-
um framandi. í frásögnum af eld-
gosum sem öðrum náttúruham-
förum fyrri alda á íslandi er oft-
ast nær það eitt þjóðsagnakennt,
að alltaf kemst ein persóna af
með einhverju móti — þjóðarsál-
in viðurkennir ekki algera upp-
gjöf fyrir náttúruöflunum. Víst
taka Islendingar eldfjöll sín al-
varlega. Þeirhafaskipulagt aðvör
unarkerfi og aðrar aðgerðir á jarð
eldasvæðum landsins til þess að
reyna að draga úr tjóni af eldgos-
um og reyndist þetta vel í gosinu
á Heimaey. En þeir eru einnig,
allt frá þeim tima, er rómantikin
tók að opna augu manna fyrir
náttúrufegurð, fullir aðdáunar á
fegurð eldfjalla sinna, svo að
næstum jaðrar við tilbeiðslu á
sumum þeirra. Það sem Popoca-
tepetl og Ixtachiuatl eru íbúum
Mexókóborgar og Fuji Japönum,
er Snæfellsjökull Reykvíkingum.
Þegar Heklugosið mikla 1947/48
stóð yfir virtist sumt fólk í
grenndinni hafa einna mestar
áhyggjur af því, að form fjallsins
kynni að aflagast eitthvað við gos
ið.
Og nútima Islendingar hafa
lært að færa sér í nyt í æ ríkara
mæli þann mikla jarðhita i land-
inu, sem er ein af afleiðingum
þess, að það er ungt eldf jallaland.
Þegar frá upphafi íslandsbyggðar
hafa þeir notað heitar laugar til
þvotta og baða. Frægt er það at-
riði í sambandi við kristnitökuna
árió 1000, að þegar sklra átti
Norðlendinga, sem þar voru á
þinginu,varð að fara með þá til
Laugarvatns, þar eð þeir veigruðu
sér við að láta skira sig í köldu
vatni. Eitt af örfáum varðveittum
minnismerkjum frá miðöldum á
íslandi er laug sagnaritarans
mikla Snorra Sturlusonar í Reyk-
holti. A leirhverasvæðum tíðkað-
Framhald á bls. 16
©