Lesbók Morgunblaðsins - 23.12.1974, Page 8

HUG-
STÆÐUSTU
VERKIN
JÓN BJÖRNSSON
rithöfundur
Þegar spurning sem þessi er lögð
fyrir rithöfund held ég að hann hljóti
að komast í nokkurn vanda. Að sjálf-
sögðu er það efni sem hann tekur til
meðferðar I skáldsögu margvlslegt
og honum misjafnlega hugleikið, en
samt mun það taka hug hans allan
meðan á verkinu stendur. Og flestar
bækur bera mót síns samtlma, hvort
sem höfundinum er það sjálfrátt eða
ekki. Þetta gildir jafnt um „sögu-
legar" skáldsögur og verk sem
miðuð eru við samtfmann.
Nú er það svo að ég hef gert
talsvert af þvi að semja sögur með
efni úr fortiðinni. Ein þeirra er „ Val-
týr á grænni treyju", sem kom út
árið 1951. Hún er byggð á aust-
firzkri þjóðsögu, sem hefur orðið
ótrúlega lifseig. Ýmsir telja að lítill
sannsögulegur fótur sé fyrir þeim
atburðum sem þjóðsagan greinir frá.
En slíkt skiptir ekki öllu máli. Hitt er
aðalatriðið að efni þjóðsögunnar er
táknrænt og er að þvi leyti ávallt
„aktúelt".
Þegar ég samdi þessa sögu höfðu
nýverið farið fram ýmiskonar
„réttarhöld" úti í heimi, þar sem
valdið var látið ráða I stað þess að
leiða afdráttarlausan sannleikann í
Ijós. Með því var freklega brotið
gegn þeirri meginreglu sem er ein af
undirstöðum siðmenningarinnar; að
allir skuli njóta sama réttar i þjóð-
félaginu. Um þetta fjallar „Valtýr á
grænni treyju".
Ég er þeirrar skoðunar að það sé
lífsskilyrði fyrir mannkynið að
standa stöðugt á verði gegn þeim
öflum sem ætið eru reiðubúin til að
láta réttinn vikja fyrir valdinu.
Vegna þessa var mér efni þjóðsög-
unnar sérstaklega hugstætt.
þar upp frá. Draugarnir ganga
þar ljósum logum,“ bætti hún við
og signdi sig.
„Og sonur húsbóndans er
heldur ekki heima,“ hvíslaði Ari.
„Ég er hræddur um að húsmóðir-
in. . .“
Hann þagnaði í miðju kafi, því
að Ingibjörg húsfreyja birtist í
dyrum hjónaherbergisins og kall-
aði á Geirlaugu inn til sín.
„Það voru voðalegar fréttir,
sem ég heyrði á leiðinni hingað,"
sagði Guðmundur gamli loks.
Hann var búinn að stanga vand-
lega úr tönnunum á sér og sat á
rúmstokknum og reri sér ákaf-
lega. „En ég verð að segja hús-
bóndanum þær fyrst. Viljið þið
kalla á hann!“
Alla í baðstofunni setti hljóða.
— Guðmundur gamli var kominn
fyrir skömmu. En þar sem fólk
hafði verið við kirkjuna um
daginn, án þess að hafa heyrt
neitt fréttnæmt, fór það að gruna,
að þetta væri einhver vitleysa úr
gamla manninum, þó að ótrúlegt
væri að hann dirfðist að gabba
Valtý til að gefa því gaum.
Húsbóndinn kom inn í baðstofu
andartaki síðar. Guðmundur
gamli þakkaði honum með mestu
virktum fyrir veittar góðgerðir og
hóf svo máls:
„Það eru sorgarfréttir, sem ég
hef að færa. Þegar ég átti spotta-
korn eftir heim að túngarðinum
hérna, reið ókunnur maður fram
á mig, þar sem ég staulaðist í
hægðum mínum. Hann sagði mér
dauða Guttorms lögsagnara."
Guttormur Hjörleifsson var lög-
sagnari Péturs sýslumanns Þor-
steinssonar á Ketilsstöðum. Hann
var ungur að aldri og hinn efni-
legasti maður.
„Hvenær bar dauða hans að?“
spurói Valtýr og auðséð var, að
honum brá mjög við fréttina.
„Hann var að koma frá Skriðu-
klaustri i morgun við annan
mann. Hann reið fjörugum hesti
og komst brátt langt á undan
fylgdarmanni sínum. Fylgdar-
maðurinn reið fram á hann, þar
sem hann lá á jörðunni og
hnakkurinn við hliðina á honum.
Hann hafði orðið fastur í ístaðinu
og dregist með hestinum langan
spöl. Það er helzt haldið að hann
hafi hálsbrotnað."
Guðmundur gamli ræskti sig.
„Þetta eru meiri voða-tíðindin,“
sagði Valtýr eftir nokkra þögn.
„Já, minnist þér ekki á það,
húsbóndi góður," sagði Guð-
mundur gamli og stundi þungt.
Svo hélt hann áfram eftir stutta
þögn:
„En mig grunaði nú samt, að
eitthvað hræðilegt mundi koma
fyrir. Auðvitað hlaut eitthvað að
ske eftirþað!"
„Hvernig gat nokkur maður vit-
að þetta fyrirfram! Guttormur
var ungur og hraustur og hinn
mesti hestamaður," sagði Valtýr
dálítið snöggt.
„Nei, nei, húsbóndi góður!"
sagði Guðmundur gamli dauð-
hræddur um að hafa móðgað gest-
gjafa sinn. „Ungur má en gamall
skal, segir máltækið, og það
sannast á þessum hryggilega at-
burði."
Valtýr gat ekki að sér gert að
brosa, þegar hann sá hve fljótur
gamli maðurinn var að snúa við
blaðinu.
Valtýr á
grœnni
treyju
— bókarkaýli —
Guðmundur gamli sat á rúmi í
frambaðstofunni með skyrask á
hnjánum og var að borða. Við hlið
hans á rúminu stóð tréhlemmur
með kjötbeinum, sem svo voru vel
kroppuð, að hvergi sást kjöttætla
eftir. Er hann hafði lokið úr skyr-
askinum, sleikti hann hann vand-
lega að innan og stillti honum á
hlemminn með beinunum.
„Guðsást fyrir matinn, stúlkan
mín!“ sagði hann þegar vinnu-
konan kom upp um stigagatið til
að sækja ruðninginn.
„Þú átt áð þakka húsmóðurinni
en ekki mér, Gvendur sæll!“ anz-
aði hún stuttlega um leið og hún
hvarf niður aftur með askinn og
hlemminn.
„Stendur eitthvað illa í bólið
hennar, gæzkunnar!" tautaói Guð-
mundur og sleikti út um. Svo hall-
aði hann sér út af á rúmið og
teygði úr sér.
„Jæja, nú ættirðu líklega að
geta sagt okkur fréttirnar," sagði
Þorbergur vinnumaður dálítið
óþolinmóður. „Nú ertu þó búinn
að fá eitthvað i svanginn."
„Já, guð launi þeim ágætu hjón-
um fyrir mig, vergangsaumingj-
anum!“ sagði umrenningurinn
með titrandi rödd. „Ef manni
væri tekið alls staðar eins og
hérna á Eyjólfsstöðum ... Já,
mikill er nú munurinn á mönn-
unum, Þorbergur minn!“
Vinnufólkið sat á rúmum sínum
í baðstofunni. Það var orðið áliðið
kvölds og hálfrokkið inni. Hús-
bóndinn sat í stofu sinni undir
baðstofuloftinu, en húsfreyja var
við saumaskap í herbergi þeirra
hjóna, sem var afþiljað frá aðal-
baðstofunni.
Lítil skíma af tunglsljósi féll á
súðina beint á móti ljóranum og
setti draugalegan blæ á allt inni í
baðstofunni.
„Hvernig stendur á því að hann
Fúsi skuli ekki vera kominn?"
sagði annar vinnumannanna, Ari
að nafni. „Eg er hræddur um að
strákfjandinn verði ekki allt of
fjörugur við vinnuna á morgun!
Húsbóndinn ætlar víst að láta
okkur fara í heiðina snemma í
fyrramálið."
„Og við kváðum eiga að liggja
við í selkofanum," sagði Geirlaug
vinnukona. „Ég segi nú fyrir mig,
að ég sef víst ekki marga nóttina
, ®
Myndskreyting: Ottó Ólafsson