Lesbók Morgunblaðsins - 31.08.1975, Page 3

hafa I huga, að þrátt fyrir allt
voru þeir margir, sem fluttust
aftur heim frá Amerfku.
II.
Orsakir
vesturheimsferöanna
1 upphafi þessarar greinar var
þess getið, að í henni yrði fengizt
við þrjá þætti í sögu Vestur-
heimsferðanna: Hvers vegna
fluttust menn vestur um haf f
stórum stíl, hverjir fóru, og hvað-
an fluttust menn helzt? Þcgar
greina skal orsakir fjöldafiutn-
inga fólks á milli landa verður að
Ifta á tvö atriði fyrst: Hvað rekur
mcnn á brott úr heimalandi sfnu
og átthögum, og hvað dregur þá
til nýja landsins? I sögu Vestur-
heimsferðanna hafa bæði þessi
atriði mikla þýðingu.
Og hverjar voru þá hinar eigin-
legu orsakir Vesturheimsferð-
anna? I upphafi létu ýmsir
vesturfarar í ljðsi, að þeir flyttust
úr landi vegna óánægju með
stjórnmálaástandið. Töldu þeir
vonlaust að danska stjórnin
mundi nokkurntfma ganga að
kröfum tslendinga og þess vegna
gerðu landsmenn bezt með þvf að
flýja land og stofna nýtt lsland f
Vesturheimi. Var í þessu sam-
bandi mjög gjarnan skírskotað til
landnáms tslands og óspart minnt
á fordæmi feðranna.
Þessi skýring á vissulega
nokkurn rétt á sér, og vafalaust
hafa einhverjir flutzt af landi
þrott vegna óánægju með
stjórnarfarið. Sá hópur var þó
mjög lftill, og á það skal bent, að
þegar Vesturheimsferðirnar urðu
mestár höfðu IsIendingáT.fengið
stjórnarskrá, sem veitti þeim
sjálfstjórn f veigamiklum málum.
Harðæri frá
1859—1894
réd mestu
Veigamestu ástæður Vestur-
heimsferðanna voru harðæri og
landþrengsli. Þegar Islcndingar
fóru að rétta úr kútnum eftir
mððuharðindin tók þjóðinni að
fjölga jafnt og þétt. Stóð svo mest-
alla 19. öldina og þegar kom fram
um 1870 voru landsmenn orðnir
um það bil sjötfu þúsund. Fleira
fólk gat landið tæplega brauðfætt
með þeirri tækni, sem menn þá
réðu yfir. Atvinnuuppbygging
gekk mjög hægt og framtíðar-
möguleikar ungra manna voru
langt frá þvf að vera glæsilegir.
Margir þeirra gripu því fegins
hendi tækifærið sem bauðst
þegar Vesturheimsferðirnar hóf-
ust og fluttust af landi brott.
Hefði árferði haldizt gott á síðari
hluta 19. aldar er hæpið að fólk
hefði flutzt utan í stórum stíl.
Flestir hefðu vafalítið reynt hin-
ar hefðbundnu útþensluleiðir
góðæranna og byggt upp til dala
og heiða.
En því var ekki að heilsa að
náttúruöflin iékju blftt við lands-
menn. Þess er áður getið, að árið
1859 hafi verið hart, sérstaklega á
norðanverðu landinu. Með þvf
hófst að kalla má samfellt harð-
æri, sem stóð allar götur til ársins
1894, þött vissulega kæmu góð ár
inn á milli. Eftir 1872 tók þó fyrst
steininn úr. Þá rak hvert harð-
ærið annað, og árið 1882 er af
mörgum talið hið harðasta á öld-
inni. Mörg árin varð skepnufcllir
mikill, einkum norðan og austan-
lands. Haffs var oft landfastur
langt fram á sumar. Mörg árin
varð aflabrestur sunnaniands,
einkum við Faxaflóa, og var það
mjög tilfinnanlegt, þar1 sem
héruðin þar um kring byggðu af-
komu sfna að miklu leyti á sjávar-
gagni.
Og ekki nóg með þvf. Arið 1875
var mikið eldgos f Öskju og á
Mývatnsöræfum og urðu mörg
byggðariög á norð-austanverðu
landinu þá mjög hart úti. Byggð-
in á Jökuldalsheiði lagðist þá að
mestu leyti f eyði og náði aldrei
að rétta fullkomlega við eftir það.
En Islendingar urðu að berjast
við fleira en náttúruöflin á þess-
um hörmungatfma. Árið 1876
gekk bólusótt, og árið 1882 gerðu
mislingar mikinn usla. Margir
Iétust I þessum sóttum, enda var
þá langt liðið sfðan þær höfðu
gengið hér og fólk því veikara
fyrir en ella. Sjúkdómar herjuðu
einnig á bústofn landsmanna. Á
áttunda áratugnum varð fjár-
kláða var víða um land og ýmsar
fleiri f járpestir gerðu vart við sig,
þótt allar væru þær staðbundnari.
Gufuskipafélögin
höfðu agenta
Varla liefðu þó allar hörmung-
ar nægt til þcss að koina útflutn-
ingsöldunni af stað, ef fólk hefði
ekki átt eitthvern ákveðinn stað
að hverfa til. I kaflanum hér að
framan var skýrt nokkuð frá
fyrstu hugmyndum og tilraunum
lslendinga til fjöldaflutnings af
landi brott. Allan sfðari hluta 19.
aldar fluttust mikið af Evrópubú-
um til Norður-Amerfku, þar á
meðal margir af Norðurlön'dum. 1
Amerfku átti sér stað mikil upp-
bygging um þessar niundir og
stöðugt voru ný lönd brotin til
ræktunar. Höfðu stjórnvöld í
Bandarfkjunum og Kanada fjölda
sendimanna á sfnum snærum í
Evrópu sem höfðu það hlutverk
að lokka fölk til þess að flytjast
vestur um haf.
tslendingum var auðvitað vel
kunnugt um þessa flutninga, og
svo virðist sem margir þeirra hafi
þekkt dável til Amerfku og
ástands mála þar. Margir tslcnd-
ingar, sem dvalizt höfðu erlcndis,
höfðu einnig kynnzt nokkuð boð-
skap „Amerfku-agentanna", og
gátu þannig skýrt löndum sfnum
frá honum er heim kom. Framan
af bar aftur á móti lítið á starf-
semi þessar „agenta" hér á landi.
Einstakir menn voru að vfsu sagð-
ir á launum hjá Bandarfkja-
stjórn, t.d. Jón Úlafsson ritstjóri,
er hann kom heim úr Alaskaför
sinni 1875. Fæstir þessara manna
höfðu sig þó mikið f frammi og
vfst er að Jón reyndi Iftið til þess
að fá fólk til vcsturflutnings uin
þessar mundir.
Gufuskipafélögin, sem fluttu
fólk vestur um haf, reyndu hins
vegar mikið til þess að fá fólk til
vesturfarar, og á þeirra vegum
voru flestir þeir „agentar", sem
þekktastir urðu hérlendis. Þau
Einar Ásmundsson, bóndi f Nesi f
S-Þingeyjarsýslu. Honum leizt illa
á fyrirætlanir manna um a8 flytjast
til Grænlands og hvatti þá þess í
stað til að flytjast til Brasiliu. Það
varð úr. að nokkrir menn fluttust til
Brasilíu og var sagt, að þeir hefðu
fyrst lært dönsku til að geta lært
þýzku til að geta lært portúgölsku.
Bærinn að Þverá í Dalsmynni. Á
þessum slóðum fæddust hugmyndir
um búferlaflutninga af landi brott og
fluttist verulegur fjöldi Þingeyinga
vestur um haf.
félög, sem fluttu Islendinga
vestur um haf voru Allan,
Anchor, Beaver og Dominion. Af
þeim mun Allan-félaginu, sem
var skozkt, hafa orðið einna mest
ágengt, en umboðsmenn þess hér
á landi voru þeir Guðmundur
Lambertsen kaupmaður og Sigfús
Eymundsson bóksali. Fór Sigfús
ma. til Kanada á vegum félagsins
til þess að kynnast ástandinu þar
af eigin raun. Fyrstu fslenzku
vesturfararnir héldu héðan með
kaupskipum, en síðan áfram frá
Skotlandi, eða það sem sjald-
gæfara var, frá Norðurlöndum
eða Þýzkalandi. Þegar fólks-
straumurinn héðan fór að vaxa
þótti hins vegar hagkvæmara að
senda sérstök skip hingað eftir
fólkinu. Kom hið fyrsta þessara
vesturfaraskipa til Akureyrar
sumarið 1873 og fór fyrsti stóri
hópurinn, alls um 150 manus með
þvf. 1 þeim hópi var m.a. Stephan
G. Stephansson.
Sumir þráðu
að komast heim aftur
með fyrstu ferð

w

Knd'- :-Vl ■ - .
lár ■ vflPQÍ' * • H' L JS* W * -- • •• 'óxA jy/ j
I i Mrl i \ A IUiH a 8^ ■ < á Hh t&K/. m aíl WT M - V-T
Framan af létu yfirvöldin starf-
semi „Vesturheims agentanna"
næsta.afskipalausa. Þeir auglýstu
oft ferðir vestur í blöðunum og
héldu fundi, þar sem þeir kynntu
Vesturálfu fyrir almenningi.
Snemma komst það orð á, að ekki
væri allt jafn fallegt og gott f
Amerfku og „agentarnir" vildu
vera láta. Og ekki vegnaði öllum
jafn vel vestanhafs. Vakti það
mikla athygli þegar bréf fóru að
berast frá fólki, sem flutt liafði
vestur, þar sem það lét illa af
dvölinni og kvaðst mundu flytja
lieim aftur með fyrstu ferð, ef
það aðeins gæti greitt fargjaldið.
Varð þetta til þess, að ýmsir tóku
NÝJA
mm
Margt nýstárlegt hefur borið fyrir
augu Vesturfaranna, ekki síst sam-
göngutæki eins og járnbraut. Hér er
gömul teikning af islendingum á
leiðinni vestur til fyrirheitna lands-
ins. Þeir höfðu komið með gufubátn-
um Ontario frá Sarnia til Duluth og
þaðan komust þeir með járnbrautar-
lest til Crookston í Rauðárdalnum.