Lesbók Morgunblaðsins - 14.09.1975, Blaðsíða 4

Smösaga eftir
Alphonse Daudet
SÍÐASTA BÖKIN
— Hann er dáinn, — sagði
einhver við mig f stiganum.
Dögum saman hafði ég
búizt við þessari harmafregn.
Ég hafði vita að einhvern
daginn myndi hún dynja yfir
mig, hér við þessar dyr, en
samt var eins og hún kæmi
mér f opna skjöldu. Með
hrærðu hjarta og titrandi varir
gekk ég inn f fábreyttar vistar-
verur rithöfundarins og inn í
vinnustofuna, stærsta her-
bergið f húsinu. Hana hafði
eljusemi hans gætt viðkunnan-
leik og birtu, sem hvergi var
annars staðar að finna í
húsinu.
Þarna iá hann f litiu járn-
rúmi, mjög lágu. Borðið hans
var þakið blöðum, hinum
mikla ritferli hans var lokið
inni f miðju verki, og penninn
hans stðð enn I blekbyttunni
til marks um, hve mildilega
dauðinn hafði numið hann á
brott. Handan við rúmið stóð
stðr eikarskápur, þakinn hand-
ritum og rissblöðum, sem
námu næstum þvf við höfuð
hins látna. Allt f kring voru
bækur, bara bækur, ekkert
nema bækur, út um allt, í
hillum, á stólum, á skrif-
borðinu. Þær voru f stöflum á
gólfinu, úti f hornum og jafn-
vel við fótagafl rúmsins. Þegar
hann sat við borðið sitt og
skrifaði, gátu þessir staflar,
þessi ryklausa óreiða,- verið
augnayndi, þá skynjaði maður
lffið, önn dagsins. En návist
dauðans hafði léð þessu um-
hverfi annað og dapurlegra
yfirbragð. Allar þessar bækur
virtust núna á förum. Þetta
safn bóka, sem valizt höfðu
saman af handahófi, myndi nú
leysast upp og lenda hér og
þar, á fornsölum og I bóka-
kössum niðri við Signubakka,
þar sem veður og vindar
myndu leika um blöðin.
Ég hafði kysst hann, þar sem
hann lá f rúminu sfnu, og stóð
og virti hann fyrir mér undir
áhrifum þ'eirrar kenndar, sem
hafði gripið mig við að snerta
ennið, kalt og þungt eins og
stein. Skyndilega var hurðinni
hrundið upp, og inn snaraðist
sendill frá bókabúð.móður og
másandi, með fullt fangið af
bögglum, og hann skellti niður
á borðið, glaður f bragði.pakka
með bókum, glóðvolgum úr
pressunni.
— Sending frá Bachelin, —
hrópaði hann. En skyndilega
varð honum litið á rúmið,
hann hörfaði, fálmaði eftir
húfunni sinni og gekk hljóð-
lega út.
Það var eitthvað hryllilega
kaldhæðnislegt við þessa send-
ingu frá Bachelin, sem
seinkað hafði um mánuð, og
sjúklingurinn hafði beðið eftir
með þvílfkri óþreyju, og þegar
hún loks kom, var hann kaldur
nár ... Vesalings vinur minn.
Þetta var sfðasta bókin hans og
sú, sem hann batt mestar vonir
við. Með hvílfkri umhyggju og
ástúð höfðu ekki hendur hans,
sem þá þegar voru skjálfandi
orðnar af sótthitanum, leiðrétt
prófarkirnar, og hversu
óþreyjufullur hafði hann ekki
verið eftir að snerta fyrsta ein-
takið. Sfðustu dagana, þegar
honum var orðið um megn að
tala, hafði hann starað hreyf-
ingarlaus á hurðina, og ef
prentararnir, bókbindararnir
og allir, sem lögðu hönd að
verki þessa eina manns, hefðu
séð angistina og óþolið f svip
hans, hefðu þeir rokið til og
prentað stafi á blaðsíður og
bundið blaðsfður f bók, sem
komið hefði f tæka tfð, það er
að segja einum degi fyrr, og
veitt hinum deyjandi manni
gleðina af þvf að finna aftur f
ilmandi nýrri bók með ffn-
gerðu letri ferskar hugsanir
sfnar, sem hann fann smám
saman fjara út með sér og
hverfa f sorta.
Jafnvel rithöfundur á miðrí
starfsævi verður við þvflfkar
aðstæður gripinn sérstæðri
kennd, gleðitilfinningu, sem
hann getur aldrei bælt niður.
Það er eitthvað undursamlegt
við að opna fyrsta eintakið af
nýrri bók, og sjá þetta mikla
hugverk, sem var alltaf dálftið
laust f reipunum, f sfnum
endanlega búningi, meitlað
eins og höggmynd. Þú færð
ofbirtu f augun við að
horfa á hana svona nýja og
skfnandi. Bókstafirnir skjóta
gneistum, verða bláir og gulir,
Ifkt og þegar sólin skín beint
framan f mann. Sfðar blandast
þessi gleði dálftilli hryggð,
eftirsjá eftir að hafa ekki sagt
allt, sem maður vildi sagt hafa.
Verkið, sem maður ól með sér,
virtist alltaf fegurra en það,
sem manni tókst að skapa.
Það er svo margt, sem f hug-
anum býr, en höndin kemur
aldrei til skila. 1 dýpstu hugar-
fylgsnunum er hugmyndin um
bókina áþekk fögrum og lit-
skrúðugum marglittum, sem
sveima um f Miðjarðarhafinu
eins og blaktandi litbrigði, en
þegar öldurnar hafa skolað
þeim upp á sandinn, eru þær
ekkert annað en ofurlftið af
vatni, nokkrir litaðir dropar,
sem vindurinn þurrkar upp f
einu vetfangi.
En þvf miður. Vesalings
drengurinn naut einskis af
þessu sfðasta verki, hvorki
gleðinnar né vonbrigðanna.
Það var átakanlegt að sjá þetta
Iffvana og þunga höfuð, hvfl-
andi á koddanum og við hlið
hans bókina splunkunýja, sem
átti eftir að blasa við f búðar-
gluggum, renna saman við
skarkala götunnar og önn
dagsins. Vegfarendur myndu
renna augum yfir titil hennar
og geyma hann ef til vill f
hugskoti sfnu ásamt nafni höf-
undarins, sama nafni og stóð
á þungbúnu dánarvottorðinu
og brosti við manni í skærum
lit á bókarkápunni. Hérna
virtust blasa við í allri sinni
dýpt andstæður efnis og anda.
Annars vegar var lfkaminn,
kaldur og stirðnaður, og hins
vegar bókin, sem flögrað hafði
frá honum eins og ósýnilegur
andi, lifandi og ef tfl vill
ódauðleg.
— Hann var búinn að lofa
mér einu eintaki, — var sagt
lágum rómi á bak við mig.
Ég sneri mér við og sá bak
við gullspangagleraugu hvat-
víslegt augnaráð, sem ég
þekkti vel, og þið líka, vinir
mfnir allir, sem skrifið bækur.
Þetta var bókasafnarinn, sem
fer á kreik, um leið og þið
gefið út nýja bók, hringir
dyrabjöllunni tvisvar, fcimnis-
lega og þrákelknislega f
senn og allt hans atferli
mótast af þessum tveim-
ur þáttum. Hann gengur inn,
brosmildur og fleðulegur,
snýst eins og snælda
f kringum mann, ávarp-
ar mann með titlatogi,
og fer ekki, fyrr en honum
hefur tekizt að hafa út úr
manni eitt eintak af nýjustu
bókinni. Bara þá nýjustu,
hinar á hann allar. Það er bara
þessi eina, sem hann vantar.
Hann fer ekki erindisleysu.
Hann veit nefnilega nákvæm-
lega, hvenær hann á að koma,
þegar skáldið er undir þeim
geðhrifum, sem eru þvf sam-
fara að gefa út nýja bók, og ég
drap á áðan, og þegar það er f
þann veginn að senda út gjafa-
eintök af henni.’. Þessi and-
styggilegi litli maður, lætur
ekkert aftra sér, hvorki lok-
aðar dyr né kaldar kveðjur,
hvorki storm, regn, né vega-
lengdir. Honum bregður alls-
staðar fyrir með nýjar bækur
undir handleggnum, ljóða-
bækur, leikrit, hvað sem er, og
þannig lifir hann lffi sfnu á
stöðugum þönum og snapi
eftir bókum, sem hann greiðir
ekki eyrisvirði fyrir. Og
sannarlega virtist bókaástrfða
þessa manns vera heldur
mikil, fyrst hann gat ekki
hamið hana f návist dauðans.
— Jæja, takið þá bókina
yðar, — sagði ég kuldalega.
Hann tók hana ekki, hrifsaði
hana, eins og hungraður úlfur,
sem ræðst á bráð. Þegar hann
var búinn að troða henni kyrfi-
lega ofan f vasann, stað-
næmdist hann og stóð stundar-
korn hreyfingarlaus og horfði
til hliðar steinþegjandi,
þurrkaði gleraugun sfn og
svipmót hans var annarlegt.
Eftir hverju beið hann? Hvað
var það, sem hélt aftur af
honum. Kannski skammaðist
hann sfn ^álftið og fannst óvið-
kunnanlegt að fara strax, eins
og hann hefði ekki átt annað
erindi. En sú var nú ekki
raunin.
Hann hafði rekið augun f
nokkur gjafaeintök í bóka-
pakkanum, sem var opnaður
til hálfs, bækur í viðhafnar-
bandi með þykkum kili og
skrauti, og þó að hann léti
ekkert á sér bæra, einblfndi
hann á þær, og hugur hans var
þar allur.
Það var þá þetta sem hélt
aftur af þessum gammi.
Hún er áleitin þessi forvitni.
Hún hafði jafnvel náð tökum á
mér og hrifið mig upp úr haf-
róti tilfinninganna, og með
tárvotum augum fylgdist ég
með þessu grátbroslega
sjónarspili, sem fram fór við
Ifkbörurnar. Hægt og hægt
þokaði bókasafnarinn sér f átt
að borðinu og lagði höndina
eins og af tilviljun á eitt ein-
takið. Hann opnaði það og
strauk yfir saurblaðið. Skyndi-
lega kom glampi f augu hans
og blóðið þaut fram f kinn-
arnar. Bókaástrfðan svall f
honum. Loks gat hann ekki á
sér etið. Hann tók eina.
Framhald á bls. 15