Lesbók Morgunblaðsins - 14.09.1975, Blaðsíða 12

Á 16. öld hófu Niðurlendingar
siglingar til Brasilíu, en áttu þar I
harðri samkeppni við Portúgali
sem veitti betur framan af. Létu
Niðurlendingar sér þá löngum
nægja að reka viðskiptin við
Brasilíu um Lissabon. Arið 1580
gengu Portúgalir í konungssam-
band við Spán og versnuðu
viðskiptakjör Niðurlendinga í
Lissabon þámjög. Þettaleiddi til
þess. að þeir sneru sér af auknum
krafti að Brasilíusiglingum og
nutu þá fyrst í stað bandalags við
þýzka Hansakaupmenn og portú-
galska Gyðinga, sem tekið höfðu
kristna trú. Siglingar vestur um
Atlantshaf jukust nú hröðum
skrefum og árið 1621 var svo
komið að hollenzk skip fluttu
meira en helming allrar þeirrar
vöru, sem flutt var frá Brasilíu til
Evrópu. Sama ár var hollenzka
Vestur-Indíafélagið stofnað og
skyldi það hafa einkarétt til verzl-
unar við rómönsku Ameríku og
Vestur-Afríku. Þetta Félag varð
hins végar aldrei jafnsterkt og
Austur-Indfafélagið og lauk vand-
ræðaævi þess með gjaldþroti. 1
Brasilíu eignuðust Niðurlend-
ingar um skeið nokkrar verzl-
unarstöðvar og voru Recife og
Pernambueo þeirra helztar.
Þessum stöðvum tókst þeim hins
vegar ekki að halda fyrir Portú-
gölum, sem nutu að jafnaði stuðn-
ings innfæddra. Þegar 18. öldin
gekk í garð má segja að áhrifum
Niðurlendinga í Brasilíu væri
lokið. Aftur á móti tókst þeim að
tryggja völd sín á nokkrum eyjum
í karabíska hafinu, sem þeir ráða
enn í dag.
1 Norður-Ameríku áttu Niður-
lendingar nokkur ftök á 17. öld.
'Arið 1614 geta heimildir um
hollenzka grávörukaupmenn á
Hudsonfljóti og 1624—’25 stofn-
uðu Niðurlendingar nýlendu á
Manhattaneyju, sem þeir nefndu
Nýju-Amsterdam. Þeim stað réðu
þeir til þess er Englendingar tóku
hann árið 1664 og nefndu New
York. Þar með var að mestu lokiö
hollenzkum áhrifum á þeim
slóðum.
Hér hefur nú verið greint
nokkuð frá nýlenduveldi Niður-
lendinga á 17. öld. Átjánda öldin
verður aftur á móti að teljast
hnignunarskeið hinna Sameinuðu
Niðurlanda. Þá dróst verzlunin
saman. Niðurlendingar töpuðu
mörgum nýlendum og verzlunar-
stöðvum, stöðnunar gætti á
flestum sviðum. Má f því sam-
bandi minna á, að á 17. öld stóðu
Niðurlendingar öllum öðrum
þjóðum framar í skipasmíðum og
sjókortagerð, en á 18. öldinni
urðu þeireftirbátar bæði Breta og
Frakka á þessum sviðum. Ýmsar
ástæður hafa verið nefndar til
skýringar á þessari þróun, en
ekki ber þeim öllum saman.
Höfuðástæðurnar má þó hiklaust
telja hinar fjölmörgu styrjaldir,
sem Niðurlendingar urðu að
heyja gegn margfalt fjölmennari
þjóðum, og samkeppni annarra
þjóða, einkum Breta og Frakka.
Styrjaldirnar fjórar, sem Niður-
lendingar háðu gegn Bretum
gengu mjög nærri þeim og oft
urðu þeir að láta af hendi verzl-
unaraðstöðu og bækistöðvar við
friðarsamninga. Samkeppni
Breta og Frakka fór einnig stöð-
ugt vaxandi og þar urðu Niður-
lendingar að láta í minni pokann.
Bretar náðu algjörri forystu á
höfunum, þeir náðu stærri land-
svæóum á sitt vald í fjarlægum
heimsálfum og fjármagn þeirra
var mun meira. Eftir þvf sem
sókn annarra þjóða í nýlendur
jókst minnkuðu einnig markaðir
(Í2)
um að húsnæði almennings í
borgum Niðurlanda á 17. og 18.
öld hafi helzt lfkzt því sem gerðist
í enskum borgum á fyrstu ára-
tugunum eftir iðnbyltinguna.
Húsnæði sveitafólks var betra, og
öllum ber saman um, að í hrein-
læti hafi Niðurlendingar staðið
öðrum þjóðum langtum framar.
Fátækrahjálp var miklu betur
skipulögð á Niðurlöndum en
annars staðar f Evrópu á 17. öld
og má með nokkrum sanni segja,
að þar hafi þá þegar myndazt vísir
að almannatryggingum. í öllum
helztu borgunum voru starfrækt
heimili fyrir munaðarlaus börn.
Þar voru þeim kenndar ýmsar
iðnir og er þau yfirgáfu heiniilin
var þeim hjálpað til starfs. Einnig
voru rekin sjúkrahús, fátækra-
og elliheimili, og svo langt voru
Niðurlendingar á undan samtfð
sinni, að þeir hugsuðu vel um
geðsjúklinga sína, sem þó voru
öðrum fremur olnbogabörn þjóð-
félagsins á þessum öldum. Fjár til
þessara heimila var aflað með
sköttum og auk þess nutu fátækl-
ingar ýmissa fastra tekjustofna.
Munaðarleysingjar höfðu sums-
staðar einkarétt á líkkistusmíði
og Austur-Indíafélagið gaf þús-
undasta hvert penny, sem það
fékk fyrir sölu á varningi sfnum
til fátækra. Var þar um miklar
upphæðir að ræða. Kirkjan lagði
sitt af mörkum og oft nutu
fátæklingar góðs af eignum
kaþólsku kirkjunnar, sem geróar
höfðu verið upptækar. Auk þess
gáfu efnamenn oft miklar fjár-
hæðir til fátækrahjálpar. Allt á
Eftir Jón Þ Þór
Fátækum gefin ölmusa. Radering eftir Rembrandt.
Þættir úr sögu hinna
sameinuðu Niðurlanda
þetta þó fyrst og fremst við um
siglingaríkin í landbúnaðarfylkj-
unum var miklu lakar fyrir þess-
um málum séð.
Kjör sjómanna voru misjöfn
eins og vænta má. Hjá fiski-
mönnum réðust þau fyrst og
fremst af afla, og óhætt mun að
fullyrða, að kjör þeirra, sem
stunduðu sfldveiðar í Norðursjó
hafi almennt verið betri en kjör
fiskimanna í flestum öðrum
Evrópulöndum.
Um kjör sjómanna f þjónustu
hollenzku Indíafélaganna og I
þjónustu flotans á þessu tímabili
eru til allgóðar heimildir. Skulu
nú nefnd örfá dæmi. Árið 1652
hafði skipstjóri á hollenzku
Austur-Indíafari f grunnlaun
60—80 flórínur á mánuði. Fyrsti
stýrimaður hafði 35—50, háseti
10—11 og viðvaningur 7. Skip-
herra á herskipi hafði sama ár 30
flórínur á mánuði, en venjulegur
sjóliði 10—11. Til samanburðar
má geta þess, að skipstjóri á
Vestur-Indíafari hafði á ár-
unum 1645—’47 40 flórínur í
mánaðarlaun, en háseti 9—14.
Þess ber þó að geta, að allar
þessar tölur miðast við lágmarks-
laun, vanir og góðir menn gátu
haft margfalt meiri lauh.
Með þessu er þó ekki nema hálf
sagan sögð. Laun hjá Indía-
Framhald á bls. 15
Niðurlendinga í Evrópu. Loks má
geta þess, að á 17. öld festu
hollenzkir kaupsýslumenn mikið
fé í Englandsbanka. Það kom
keppinautum þeirra að góðu
gagni. Hver þessara ástæðna
reyndist Niðurlendingum þyngst
í skauti er erfitt að dæma um, en
allar urðu þær til þess að draga úr
veldi þeirra.
Ekki verður skilizt við sjóveldi
hinna Sameinuðu Niðurlanda án
þess að getið sé landafunda þeirra
og landkönnunarferða. I suður-
höfum urðu hollenzkir sæfarar
fyrstir Evrópumanna til fjöl-
margra eyja og á 17. öld komu
þeir til Ástralíu. Þar var á ferð
skipstjóri að nafni Tasman og ber
eylandið Tasmanía nafn hans.
Enn meiri landkönnun stunduðu
Niðurlendingar þó í norður-
höfum. Þeir tóku þátt í og stóðu
fyrir fjölmörgum tilraunum til
þess að finna siglingaleið til Asfu
norðan Ameríku að vestan og
norðan Rússlands að austan. Á 17.
og 18. öld stunduðu þeir miklar
hvalveiðar í hafinu umhverfis Is-
land og fundu þá, eða endur-
fundu ýmsar eyjar. Jan Mayen
ber t.d. nafn hollenzks skipstjóra,
sem fyrstur sigldi þandað skipi
sínu á seinni öldum. Kolbeinsey
fundu hollenzkir hvalveiðimenn
og nefndu Mávaklett. Þannig
mætti lengi telja, en þessi dæmi
sýna glögglega, hve víða leiðir
hollenzkra sæfara lágu á þessum
öldum.
III.
KJÖR ALMENNINGS
OG SJÓMANNA A HINUM
SAftlEINUÐU
NIÐURLÖNDUM
I köflunum hér að framanhefur
verið rætt nokkuð um hina auð-
ugu borgara og kaupsýslumenn,
sem gerðu garðinn frægan á
hinum Sameinuðu Niðurlöndum
á 17. og 18. öld. Hin mikla aukn-
ing í verzlun og siglingum á þessu
tímabili hafði f för með sér miklar
verðhækkanir og að vanda dróst
kaupgjaldið aftur úr. Ekki eru
mér tiltækar neinar tölur um
kaupgjald og verðlag á Niður-
löndum á þessum öldum, en
flestum samtfmaheimilduih ber
saman um, að í borgum Niður-
landa hafi betlarar og fátækl-
ingar sízt verið færri en annars-
staðar f Evrópu. Atvinnuleysi var
einnig nokkuð, þótt sumsstaðar
væri það tímabundið. Barnavinna
var algeng og vinnudagurinn
langur. Árið 1646 voru sett lög,
sem bönnuðu lengri vinnudag
verkafólks en 14 stundir. Margir
urðu þó að vinna lengur og ekki
var óalgengt að fátæklingar yrðu
að brenná rúmum sínum og
öðrum húsgögnum til þess að
halda á sér hita á vetrum. Þegar
kom fram á 18. öld skánuðu kjör
almennings nokkuð, einkum
vegna aukinnar kartöfluræktar,
sem dró úr áhrifum tíðra og
skyndilegra verðhækkana á
korni. Það varð hins vegar til þess
að auka eymd margra, að sögur
bárust út um ævintýralega auð-
legð Niðurlendinga og streymdi
þá fjöldi atvinnuleysingja frá
öðrum löndum.
Það, sem hér hefur verið sagt, á
fyrst og fremst við um borgarbúa,
flestum heimildum ber saman um
að bændafólk á Niðurlöndum hafi
almennt búið við betri kjör en
starfssystkin þess í öðrum
Evrópulöndum á sama tíma. Staf-
aði það fyrst og fremst af þvf að
nýir markaðir sköpuðust með
vexti borga og aukningu siglinga.
Einnig var mikið af nýju landi
tekið til ræktunar, en á þessu
tímabili voru reistir margir
hinna frægu varnargarða við
Norðursjó og land þannig numið.
Niðurlenzkir iðnaðar- og milli-
stéttarmenn munu einnig hafa
búið við mjög bærileg kjör á
þessum tíma. Mikil aukning iðn-
framleiðslu og vald gildanna sá
fyrir því. Um iðnnema verður
ekki hið sama sagt, kjör þeirra
voru líkari kjörum þræla en
frjálsra manna.
öllum heimildum ber saman
sagnýrœðing.
2. hluti
/