Lesbók Morgunblaðsins - 19.10.1975, Blaðsíða 3

Gripahús ofan við bæinn i Bólu. Þessar klömbruhnausbyggingar eru leyfar af þeim bæ, sem Hjálmar og Guðný
bjuggu f og þar sem húsleitin var gerð.
bæinn heilum iiðsafnaði, ekki færri en nfu manns,
(upphafl. tfu, en einn mun hafa heltst úr lestinni).
Fer ekki milli mála, að þetta hefir verið til þess gert að
auðmýkja fólkið sem mest og brjóta það niður. Það fer
heldur ekki milli mála, að það hefir fyrst og fremst
verið óvild í einhverri mynd, sem ráðið hefir
aðgerðum þessum, það sést m.a. af því hvernig leitar-
menn voru valdir eða gerðust sjálfboðaliðar til aðfar-
arinnar, endahefðuengirgefið sig i slikt nema óvildar-
menn fólksins. Það athugast, að aðförin var ekki
„réttargerð" í eiginlegum skilningi, heldur einkafyrir-
tæki, utan við lög og rétt, svo sem eg kem að síðar.
Ekki verður heldur sagt, að húsleitin hafi verið fram-
kvæmd af sérstakri nærfærni, þrátt fyrir erfiðar
heimilisástæður og heilsufar í Bólu, enda virðist
umrót og fyrirgangur leitarmanna hafa verið með
versta móti, og viðskilnaðurinn með þeim ódæmum, að
til eyðilegginga Ieiddi og næstum slysfara. Og það var
auðvitað með öllu ósæmilegt framferði leitarmanna,
að þeir virðast beinlínis hafa reynt að bendla eða
flækja barni þeirra Bóluhjóna, 8 ára dréng inn í rann-
sóknina, og nota óvitaraus hans til þess að gera
foreldrana grunsamlega. Annars sagði drengurinn svo
sem ekkert það, sem vakið gæti eða styrkt grunsemdir
af neinu tagi, enda þótt ákærendur og jafnvel sýslu-
maður Iétust skilja það svo. Að sjálfsögðu var slíkt svo
óviðurkvæmilegt sem mest mátti vera, en því vík eg að
þessu atriði strax, að það sýnir svo ekki verður um
villst, hverskonar „réttarfar“ var hér á ferðum, og
hversu langt var seilst og lágt lagst til þess að koma
þeim Bóluhjónum á kné.
Um sjálfa þjófaleitina er það að segja, að raunveru-
lega fundu leitarmenn ekkert athugaver. Þó eru tvö
atriði sem þeir reyndu að gera tortryggileg: I eldi-
viðarkofa inn af eldhúsi var geymdur lítill spaðkaggi,
sem átti að hafa verið „falinn“ I taðhlaða í kofanum,
og í annan stað er látið að því liggja að ketið hafi verið
meira en svaraði til þess, sem Hjálmar hafði skorið til
vetrarins. Siðar var það svo kofabruninn í Bólu, sem
styðja átti þessar grunsemdir sérstaklega.
Hreppstjérarnir kæra
Eftir aðförina skrifuðu hreppstjórarnir sýslumanni
eftirfarandi skýrslu (kæru):
„Vegna þess nokkrir menn í Akrahrepps fremra
parti hafa nýlega kvartað yfir kindahvarfi, skeðu bæði
seint og snemma í haust, fyrir okkur hreppstjórunum,
og jafnframt krafizt af okkur duglegrar rannsóknar
eða þjófaleitar, höfum við áformað með tilteknum
mönnum að gjöra leitina á flestöllum bæjum í hreppn-
um fram að Norðurá. Leitina byrjuðum við þann 28.
f.m. og enduðum þann 6. þ.m., fundum hvergi neitt,
sem þótti gefa grun nema í Bólu hjá hjónunum
Hjálmari og Guðnýju, þar fundum við fullan kagga af
haustskornu kindaspaði, sem við allir ályktuðum að
vera af veturgömlu fé, svo langt sem við rannsökuðum
það. Þessi spaðkaggi var falinn í eldiviðarhlaða þar í
innanbæjarkofa. Einnigfundum við í búrihjá þeim
ófalið hátt I tunnu og kvartéli af spaði, og þótti okkur
það heldur mikið, eftir sem þau framsögðu að hafa
skorið, sem voru 10 lömb og þrjár ær og veturgamall
hrútur, hvað nágrannar þeirra munu og svo til vita,
eins og um fjáreign þeirra. Líka fundum við tólgar-
skjöld á að gizka hér um 16 pund, ásamt þremur
magálum. Þetta var falið undir baunum á kistubotni,
en hvorki fundum við fleira né ull af jafnmörgu fé,
sem sýndist samsvara kjötinu. Ekki vildu þau neitt
fyrir okkur meðganga, en áður en við fórum þaðan
forsigluðum við spaðkaggann. Eftir þetta fórum við
þaðan, hver heim til sln. En nóttina eftir að leitað var í
Bólu þann 28. f.m. skeði það tilfelli að þessi
áðurnefndi kofi brann með spaðkagganum, einnig
nokkuð af eldhúsinu.
Þetta viljum við ei undanfella að tilkynna yður til
réttvísinnar meðhöndlanar.
Djúpadal þann 8. desember 1838.
E. Eiríksson P. Jónsson
hreppstjórar í Akrahreppi.“
2)3)
Spaðkagginn „falinn“
Það er auðvitað ekki annað en illkvittni og dylgjur,
að kagginn hafi verið „falinn" í hlaðanum, enda engin
ástæða til þess að leyna honum. En húsakynnin í Bólu
voru litil og fátækleg, og varð Hjálmar að hafa á-
setningslömb sín, sjö. að tölu, í kofa þessum, ásamt
með eldiviðarforða heimilisins til vetrarins, og loks
ketkagga þeim, sem um ræðir. Gólfflötur kofans mun
ekki hafa verið nema (ca) 4 fermetrar, („liðugur
faðmur í hvert horn“), að því er hreppstj. upplýsir.
Ekki eru tiltök að ætla lömbunum minna pláss en t.d.
3 fermetra, — (þar i jata meðfram einum vegg), — og
verður þá ekki eftir nema 1 fermeter fyrir kaggann og
eldiviðinn. Þetta þykir kannski smábrosleg ná-
kvæmni, en hún sýnir þó, að ekki varð hjá því komist,
að stafla einhverju af taðinu ofan á og meðfram
kagganum, til að byrja með og þar til eyddist af
eldiviðnum eftir hendinni. Hlaut kagginn þá að koma í
ljós, eftir því sem gekk á hlaðann, en ket áttu þau hjón
auk þess inni f eldhúsi, til neyslu þangað til. Kemur
þetta þvi allt heim og saraan við skýrslu ákærða, bæði
strax við húsleitina og i dómsrannsókninni siðar, og
gefur ekki hina allra minnstu ástæðu til grunsemda.
Það er alkunna, að fátt hefir orðið málstað og
minningu Hjálmars í Bólu skeinuhættara, — lífs og
liðnum, — heldur en dylgjurnar um „leynd“ kaggans í
taðhlaðanum. Þær gátu, í fljótu bragði, látið líklega I
eyrum, og auðveldlega leitt til grunsemda hjá þeim,
sem ekki þekktu til geymsluhátta matvæla í sveit í
þann tíð. En einstakt mætti það heita, ef leitar-
mennirnir í Bólu hafa engir þekkt þetta fyrirkomulag
sem var, — og er jafnvel enn (sbr. t.d. kartöflur) —
mjög algent, þegar ket og önnur matvæli voru geymd í
útihúsum eða kofum. Stundum voru slíkir kaggar
grafnir í jörð, (þ.e. algerl. ,,faldir“), en annars hlaðið
utan og ofan á ilátin, torfi, reiðingum, mó eða taði.
(eða mykju, eins og Bárður í Búrfelli!) Var þetta gert
til þess að verja ketið mishitun og skemmdum. Þeir
ágætu norðlensku fræðimenn og bændur, Guðmundur
frá Brandstöðum og Kolbeinn frá Skriðulandi, hafa
báðir sagt mér, að þetta hafi allmjög tiðkast þar í
byggðarlögum' þ.e. samskonar umbúnaður og hjá
Hjálmari í Bólu. Sjálfur man eg vel eftir slíkum eða
áþekkum frágangi í minni sveit i gamla daga, sérstak-
lega um matvæli, sem lengi áttu að geymast, eða ekki
átti að eyða af fyrr en síðar.
Það er næstum óhugsandi annað en að þetta orðalag
I kæru hreppstjóranna, að kagginn hafi verið „falinn“
í hlaðanum, sé vísvitandi blekking. Þeir hljóta að hafa
vitað betur, gamlir og reyndir bændur. Sama er að
segja um það orðalag I skýrslunni, að þeir hafi
„fundið" tólgarskjöld, „falinn" í kistu inni í bæ! Hvað
var svo sem grunsamlegt við það, þótt tólgin væri
geymd í matarkistu heimilisins? Hvað áttu svona
dylgjur að þýða? Eftirtektarvert er hinsvegar, að
ekkert er minnst á hausa (svið), sem þó hefir að
sjálfsögðu verið athugað. Verður það ekki skilið öðru-
vísi en að þeir hafi þá ekki verið faidir eða leyndir, og
þvi ekki þótt fært að hafa uppi dylgjur eða grunsemd-
ir að þvi er þá snertir. En hversvegna var þá þeim
mikilsverðu upplýsingum skotið undan í skýrslunni?
Var það kanski af þvi, að þær hlutu að benda til
sakleysis hinna grunuðu? Vitaskuld átti öll slik hús-
leit og rannsókn að vera fullkomlega trúverðug og
hlutlaus, sbr. (á þeim tíma) tilskipun 24. jan. 1838,15.
gr. Bar hreppstjórunum þá ekki siður að halda til
haga öllu þvi, sem til sýknu horfði heldur en hinu, sem
bent gat til grunsemda eða sakfellingar.
„Ofmikið magn af keti“
Um hitt atriðið að fundist hafi of mikið af keti,
miðað við það sem Hjálmar taldi sig hafa skorið um
haustið, þá er þetta að vísu hvergi staðhæft beinlínis,
en þó gefið i skyn, með hálfyrðum og dylgjum, („þótti
okkur það heldur mikið“). Þegar i réttarhöldin kom
síðar, voru það aðeins þrír, af öllum (9—10) leitar-
mönnum, sem staðfestu þetta álit sitt eða ágiskun, en
þó með fyrirvara, sem gerði vitnisburðinn raunveru-
lega marklausan. Aðrir leitarmenn tjáðu sig ekki um
þetta, sem þvi verður að skilja svo, að þeir hafi ekki
treyst sér til að veita þessu -ákæruatriði stuðning.
Annars voru framburðir leitarmanna mjög á reiki,
þeim ber t.d. ekki saman um hvort það ket, sem þeir
skoðuðu var af lömbum eða fullorðnara fé! Ekkert er
heldur upplýst um lambaketið, hvort það var af fjalla-
lömbum eða dilkum, — (sem breytir miklu um fyrir-
ferð, miðað við hausatölu), — og annað eftir þessu.
Nú var það að sjálfsögðu þungamiðja húsleitar-
innar, að ganga úr skugga um, hvort ketbirgðir voru
meiri en eðlilegt mátti telja. Þá vaknar sú höfuð-
spurning: Hversvegna staðreyndu þeir þetta ekki við
Ieitina, þegar I stað? Þeim var það ekki einasta innan
handar, heldur beinlínis skylt, enda ekki stundarverk,
með öllum þessum mannskap. Þeim bar að skoða, telja
eða vigta upp úr öllum ilátunum, (ekki einungis
kagganum), og ganga úr skugga um það, með
nokkurnveginn nákvæmni, af hve mörgu fé ketið
væri, og af hve gömlu. Þetta bar leitarmönnum að
gera, og hefðu áreiðanlega gert, ef það var á annað
borð tilgangur aðfararinnar að leiða sannleikann f
ljós. En það var einmitt þetta, sem leitarmenn létu
ógert. I þess stað Hlupust þeir burtu frá öllu saman f
miðjum klíðum.
Þetta framferði hreppstjóranna og félagsbræðra
þeirra er meira en grunsamlegt. Skýringin getur ekki
verið önnur en sú, að þeim hafi sem glöggum og
gegnum bændum orðið ljóst, strax við skoðunina, að
ketmagnið var ekki nægilega mikið til þess að renna
stoðum undir þjófnaðargrun, hvað þá ákæru. Þess-
vegna munu þeir ekki hafa kært sig um að telja upp
úr flátunum, þar sem það hefði þá orðið uppskátt og
almenningi kunnugt, að þjófaleitin var frumhlaup
eitt, og grófleg mistök af hreppstjóranna hendi og
þeirra félaga. Það athugast sérstaklega, að eins og til
leitarinnar var stofnað, — sem einskonar sjálfboða-
verks, utan við réttarkerfið, — þá gat það sett hrepp-
stjóra og leitarmenn í alvarlegan vanda, ef það
spyrðist eða sannaðíst, að leitin hafi verið tilefnislaus,
og ekkert komið fram, sem benti til sektar eða grun-
semda. Eru enda munnmæli fyrir þvi, að leitarmenn
sumir hafi mjög iðrast þess, að láta ginnast til þessarar
ferðar, og myndu mikið hafa viljað til þess gefa, að
hafa þar hvergi nærri komið.
Eins og kæra hreppstjóranna hér að framan ber með
sér höfðu þeir á engu föstu að byggja, heldur hálf-
yrðum einum og dylgjum. Á sama veg fær réttarrann-
sóknin, — sem nánar verður rakin f síðari grein, —
þar gátu þeir ekki, né aðrir leitarmenn, gert neina
ákveðna grein fyrir ketmagninu, („géti ej tiltekið
hvörsu mikið“), auk þess sem þeir lentu í mótsögnum
innbyrðis um sum atriði, og beinum ósannindum um
önnur, (svo sem t.d. um „leynd“ tólgarskjaldarins
o.fl.).
Það er þannig með öllu augljóst, að ekki hefir tekist
að færa hinar allra minnstu lfkur, hvað þá lögfulla
sönnun fyrir þvf, að ketmagn þeirra í Bólu hafi verið
meira heldur en eðlilegt mátti telja, eftir fjáreign
þeirra og slátrun. Þetta hefir hreppstjórunum strax
orðið ljost, eins og áður er sagt, og því ekki kært sig
um, að það yrði staðreynt frekar, með talningu eða
©