Lesbók Morgunblaðsins - 19.10.1975, Blaðsíða 4

Aðförin
að
Bólu-
hjónum
vigtun ketsins, eóa td. mælingu áilátunum. Þeimvar
ljóst að þjófaleitin var runnin út í sandinn, og sjálfir
lentir í slæmri klípu. Þessvegna bregða þeir á það ráð
að „forsigla" eitt ílátið (af þrem), auðvitað til þess að
láta líta svo út, að þjófaleitin hafi aldcilis ekki verið
að ófyrirsynju, þurft hafi m.a.s. að innsigla „þýfið“!
Vafalaust hafði þetta sitt áróðursgildi út i frá, til
miska Bóluhjónum, enda verður þess jafnvel vart enn
í dag. Þó var þessi innsiglun kútsins ekkert annað en
sjónhverfingabragð, raunhæfa þýðingu hafði hún
enga. Hefði það vakað fyrir hreppstjórunum, að koma
f veg fyrir undanskot sakargagna (ketsins) þar til
sýslumaður kæmi á vettvang, hefðu þeir vitaskuld
innsiglað alla kútana, en ekki aðeins þennan eina í
taðkofanum, Þetta liggur í augum uppi. Mun það ekki
rætt hér frekar að sinni, enda tóku málin nú óvænta
stefnu, þar sem um kvöldið eftir leitina „skeði það
tilfelli, að þessi áðurnefndi kofi brann ..eins og
segir í kærunni, og varð það nú og sfðan notað sem
(kærkomið) tilefni, til þess að bera það á hjónin í
Bólu að þau hefðu kveikt í og í þeim tilgangi að
fyrirfara sönnunargögnum fyrir þjófnaðarákærunni!
Það er vissulega margt ljótt og ógeðfellt f þessum
málarekstri gegn Bóluhjónum, — og margs enn ógetið
af því tagi, — en þó hygg eg að þessi sakargipt sé að
öllu samanlögðu sú ósvifnasta og fráleitasta af öllu
sem fram hefir verið borið gegn þeim, fyrr eða síðar,
6g er þá mikið sagt og langt til jafnað.
Eldur f Bólu
Eftir að leitarmenn höfðu innsiglað kaggann f tað-
kofanum, hurfu þeir á brott frá Bólu sfðla dags eða um
kveldið. Ekki lagfærðu þeir neitt sem þeir höfðu fært
úr skorðum á bænum, skildu meira að segja lömbin
eftir úti, umhirðulaus undir vetrarnóttina. Var sá
viðskilnaður i kaldranalegasta lagi, (.... hriðar
áhlaup og fannkoma“, Annáll 19.a.). Varð konan
Guðný siðan að baslast við að koma lömbunum i
húsaskjól, og tók jötufjöl úti í kofa, til að gera stíu eða
jötu fyrir lömbin inni í baðstofu. I réttarhöldunum
sem á eftir fóru var þessi björgunarstarfsemi síðan
notuð sem eitt helsta ,,sönnunargagnið“! gegn henni í
málaþvargi þessu.
Sama kvöld um eða eftir háttatíma varð þess vart í
Bólu að eldur var kominn upp í kofanum, logaði í
þurru taðinu, sem Ieitarmenn höfðu rótað út um
gólfið. Vildi það til happs, að Guðný var enn á fótum,
(vegna lambanna), og varð eldsins vör f tíma. Ella
hefði alt eins vel mátt gera ráð fyrir að fólkið hefði
kafnað eða brunnið inni, en kofinn var sambyggður
við bæjarhúsin. Hljóp hún þegar og sótti mannhjálp á
næstu bæi, og brugðu menn við til að slökkva eldinn,
(misjafnlega fljótt þó). Var kofinn uppistandandi er
þeir komu að Bólu, en reyk lagði út um op á þekju.
Tókst ekki að bjarga kofanum, né eldhúsinu nema að
hluta, enda mun hafa legið nærri, að bæjarhúsin
brynnu öll til grunna. í kofanum og eldhúsinu brann
eða skemmdist (mest) allur vetrarforði heimilisins af
matföngum og eldivíð, og varð tjón þeirra Bóluhjóna
að sjálfsögðu mikið og tilfinnanlegt, enda máttu þau
síst við slíku. Stóðu þau nú uppi, með börn sín
fjögurra, sjö og átta ára, vista- og bjargarlaus að kalla,
og um hávetur, erfiðasta árstíma til aðdrátta og úr-
ræða. Hafa þá verið dauf og bágleg jól framundan hjá
þessari nauðumstöddu fjölskyldu í Bólu.
Með brunanum f Bólu hefst annar þáttur þessa
málareksturs, og sá þátturinn, sem varð þungamiðja
dómsrannsóknarinnar, sem á eftir fór. Ekkert varð þó
upplýst beinlínis, um upptök eða orsök brunans, And-
stæðingar Hjálmars hafa haldið þvi fram, fyrr og
síðar, og leynt og ljóst, að það hafi verið hann sjálfur
eða konan, sem kveikt hafi í, til þess að eyðileggja
spaðkaggann, svo hann yrði ekki notaður gegn þeim í
málsrannsókninni. Hefir orðrómur þessi og áróður
orðið undarlega lífseigur, svo sem t.d. ummæli hins
merka Skagfirðings bera með sér, sem eg vitnaði í hér
að framan. Nokkru mun það hér um valda, að sýslu-
maður virðist strax hafa lagt trúnað á hann, eftir
réttarrannsókninni að dæma, en mestu mun þó e.t.v.
©
Kofarnir { Bólu eru nú teknir aS stga saman. Fjœr sjðst
HéraSsvötnin og Mælifellshnjúkur.
hafa hér um ráðið, að frændi hans, amtmaðurinn á
Möðruvöllum, blés einnig að þeim kolum, og fór ekki
leynt með. En það er vitað, að Bjarni Thorarensen
lagði mikla fæð, eða jafnvel fjandskap á þennan
skáldbróður sinn, hvernig sem það var til komið. Á
amtmaður að hafa sagt er hann heyrði um brunann f
Bólu, að þeir væru þokkalegir „sauðaþjófarnir i
Skagafirði, fyrst stela þeir og síðan brenna þeir ofan
af þýfinu og sjálfum sér á eftir“, o.s.frv. Þessi ummæli
stóryfirvalds Norðlendinga, og önnur enn verri í sama
dúr, flugu viða um héruð, og áttu vafalaust mikinn
þátt í að eitra og spilla fyrir Hjálmari í almenningsálit-
inu, og ýttu um leið undir óvildarmenn hans, sem nú
þóttust eiga öruggan bakhjarl, þar sem var amt-
maðurinn sjálfur.
Á hinn bóginn virðist Hjálmar að sínu leyti hafa
trúað því, að leitarmennirnir sjálfir, eða einhver
þeirra, hefðu látið kvikna í, þegar þeir voru að bökta
við að innsigla kaggann, með logandi og lekandi
tólgarljósi yfir þurrum eldiviðnum. Síðan hafi átt að
kenna þeim hjónunum um á eftir, svo sem líka var
gert ósleitilega. Og eftir því sem segir í formála að
einu kvæði hans virðist Hjálmar jafnvel hafa trúað, að
tilgangurinn hafi verið sá, að brenna hann inni. Þó eg
vilji ekki nú ræða þá hugdettu sérstaklega, þá var hitt
í sjálfu sér ekki óeðlilegt þótt hann léti sér til hugar
koma, að þeir hafi kveikt í, jafnvel vísvitandi. Hann
þekkti alla þessa menn sem óvildarmenn sína, jafnvel
hatursmenn suma hverja, sem einskis kynnu að svíf-
ast. Sumir þeirra voru tengdir eða skyldir Austurdals-
bændum, sem gert höfðu sig líklega til að sækja eftir
lífi hans, veitt honum fyrirsátir og llkamsmeiðingar,
og tekist I þá veru að flæma hann þar úr byggð.
Jafnvel þótt hann kunni að hafa eitthvað miklað þetta
fyrir sér, þá vissi hann, að óvildin var slík, úr þessum
áttum og fleirum, að hann gat átt á öllu von. Að
minnsta kosti var honum Ijóst, að reynt yrði að hrekja
hann af kotinu, og úr hreppnum, ef nokkur tök væru
á, en til þess væri beinasta leiðin, að brenna ofan af
honum, ef ekki tækist að koma honum í tukthúsið.
Hver kveikti í?
Hér stendur því staðhæfing gegn staðhæfingu, grun-
semd gegn grunsemd, og verður erfitt að skera úr til
fullrar hlítar. En óneitanlega hafði Hjálmar mikið til
síns máls. Og ef endilega þarf að ganga út frá að um
ikveikju hafi verið að ræða, — þá berast böndin miklu
frekar að leitarmönnum heldur en Hjálmari og konu
hans. Það er ómótmælanlegt, sem verjandi hjónanna,
Jón hreppstj. I Miðhúsum, (sjá réttarútskr.), bendir á,
að bruninn hafi „af leitinni hlotnast“ ... „hvar fyrir
.. . (þeim) ... beri fulikomið endurgjald af leitar-
mönnum", o.s.frv. Undarleg er frásögn Brynjólfs frá
Minna-Núpi um orðaskipti leitarmanna áður en þeir
fóru frá Bólu eftir leitina, en þar eru þeir að gera því
skóna, að kofinn brenni, og munu þá Hjálmar kenna
þeim um. Hvernig fundu þeir á sér, að kofinn myndi
brenna um nóttina? Sama heimild segir ennfremur, að
leitarmönnunum hafi lent saman eftir innsiglunina,
út af hverju er ekki greint frá nánar. Allt er þetta
eitthvað dularfullt, ef satt er, sbr. ennfremur það sem
upplýst er um viðskilnað þeirra að öllu leyti. Enn-
fremur hlýtur frammistaða Ieitarmanna I réttarhöld-
unum síðar að vekja nokkrar grunsemdir. Ekki fyrir
það þótt þeir reyni að frla sig af að hafa valdið
Ikveikju. Það hlutu þeir eðlilega að gera, til þess að
firra sig sök og ámæli, og hugsanlegum skaðabótum.
En hitt vekur athygli, að þeir verða tvf- eða margsaga I
réttinum, og einmitt um það atriði, sem hér skiptir
mestu máli, þ.e. um meðferð eldsins, meðan þeir voru
inni I eldiviðarkofanum. Þeir segjast hafa haft
„fjórðungspott" undir kertinu og „enginn neisti féll
niður", (Eiríkur hrstj. o.fl.), og hafi kertið „aldrei
verið úr pottinum tekið meðan á forsigluninni stóð“,
(Hjálmar á Kúskerpi, o.fl.). Með þessum framburði
átti að sanna, að logandi tólgardropi hafi ekki getað
fallið niður I eldiviðinn á gólfinu, og þannig valdið
íkveikju. En hér fór leitarmönnum eins og vitnunum
hjá Kaffasi forðum, þeim bar ekki saman, þegar á
reyndi. Tvö vitna a.m.k. bera það, (Árni á Úlfstöðum,
Gfsli á Uppsölum), að ljósið hafi einmitt verið tekið
úr pottinum, meðan innsiglað var (með því). Enda
hlaut svo að vera, (eldspítur voru ekki á þeim tfma),
öðruvísi varð varla kveikt á innsiglinu, (lakkinu).
Sjálfur pottberinn upplýsir að kertið hafi ekki verið
„fast“ I pottinum, heldur hafi annar maður haldið á
því! Allt virðist þetta hafa gengið eitthvað klúðurslega
fyrir sig, enda þrengsli („miðað við fólksfjölda"),
eldiviðnum hrönglað um gólfið, og algert myrkur að
kalla í kofanum. Hér var þessvegna augljós
íkviknunarhætta annaðhvort af logandi tólgardropa,
eða logandi lakki, sem dropið hafi niður í þurrann
eldiviðinn, þegar potturinn var ekki lengur til öryggis.
Yfirgnæfandi lfkur eru þessvegna fyrir þvi, að hér
hafi fkviknunin átt sér stað. Það athugast sérstaklega,
að neistinn gat leynst f þurru taðinu langan tfma, áður
en eldur næði að brjótast út, og eru dæmi slíks
alþekkt, sérstaklega þegar loftsúgur er enginn eins og
hér mun hafa verið.
Hinsvegar vil eg ekki, — þrátt fyrir að ýmsu leyti
grunsamlegt framferði leitarmanna, og mótsagnir
þeirra og missagnir f yfirheyrslunum, — trúa þvf fyrir
mitt leyti, að þeir hafi kveikt í að yfirlögðu ráði.
Ganga vérður út frá að það hafi verið óviljaverk eða
óhappatilviljun. En það breytir engu að þvf leyti, að
þeir aðfararmenn voru ábyrgir fyrir brunann, eins og
verjandinn benti á, hann var þeirra verk, þótt
óviljandi væri, og þeir báru skaðabótaábyrgð, ef
nokkrum lögum eða réttlæti hefði verið komið yfir þá.
Ot yfir tók þó hitt, að bera það á saklaust fólk, hjónin í
Bólu, að þau hefðu kveikt í. Er þar f rauninni lftill
munur á, þó.tt leitarmenn héfðu sjálfir kveikt í, vfsvit-
andi, eða hinu, að reyna að koma þvf yfir á annað fólk
Sem þeir vita að var saklaust. Auðvitað hlaut þeim að
vera fullljóst að hjónin hefðu aldrei getað séð sér hag í
slíku tiltæki, á neinn hátt, og ef það var kjötkagginn,
sem þau ætluðu að skjóta undan rannsókn þá hefði
slikt verið bæði heimskulegt og vonlaust, því vitanlega
var hgæt að telja upp úr honum, þótt eitthvað brynni
eða sviðnaði af efsta laginu.
Það er auðséð á bókunum sýslumanns sfðar, að
yfirheyrslur hans hafa verið mjög harðsnúnar,
einkum gagnvart konunni, sem segja má að dómari og
kærendur hafi beinlínis gert aðsúg að í réttinum. Mun
þeim hafa þótt sem þar væri á lægri garð að sækja. En
það er skemmst þar frá að segja, að bæði hjónin, —
hvort í .sínu lagi, — neituðu afdráttarlaust öllum
sakargiptum, bæði um fjártöku og fkveikju. Fram-
burðir þeirra voru skýrir og eindregnir, og hvergi
höggstað að finna. Sérstaklega var reynt að þjarma að
konunni f réttinum, ef takast mætti að flækja hana í
mótsagnir. En algerlega án árangurs, hún lét hvergi
haggast. Var þó öllum kærendum saman í hóp stefnt
gegn henni, og má telja næstum óhugsandi að hún
hefði staðið slíka atlögu af sér, nema af því hún vissi
sig segja sannleikann. Mikið þvarg varð f réttinum út
af jötufjöl úr kofanum, sem Guðný tók til þess að stia
af lömbin í baðstofunni, og átti það að vekja sérstakar
grunsemdir um fkveikju, að hún hafi ekki viljað láta
fjölina brenna! Sömuleiðis var mikið veður gert út af
smávægilegum mismun (4 kindur), sem leitarmenn
töldu Guðnýju hafa gefið upp lægri tölu þess fjár, sem
slátrað var, heldur en Hjálmar, sem vitaskuld vissi það
betur. En jafnvel þó það væri rétt, að Guðný hafi
nefnt þessa tölu, — sem hún viðurkenndi aldrei,
(„þrætti ákaft“ er bókað), — þá er mismunurinn svo
óverulegur, að engu breytir, en gefur þó með nokkr-
um hætti framburðum hjónanna aukið gildi almennt,
þar sem hann sýnir að þau hafa ekki borið sig saman,
sem þó hefir verið látið liggja að. Sama verður hins-
vegar ekki sagt um kærendur og framburði þeirra,
ýmist voru þeir allir f hóp, (eins og áður segir), eða að
lesnir voru upp fyrir þeim framburðir hinna næstu á
undan. Til dæmis gefur Eiríkur hreppstjóri aðal-
skýrsluna í réttinum, þvfnæst mætti „hreppstjóri
Pétur Jónsson... honum var lesin framburur hrepp-
stjóra E. Eirfkssonar, sagðist hann allt hið sama,
o.s.frv.“. Vitanlega er slík skýrslutaka óleyfileg, og