Lesbók Morgunblaðsins - 19.10.1975, Blaðsíða 10

Sumir sögðu að afi minn,
Friðjón gamli á Sandi, hefði
stundum verið dálítið drýginda-
legur í röddinni þegar hann
minntist á Rauð sinn og sagði
bara: Sá rauði. Honum var það
líka óhætt. Aldrei tók ég samt
eftir því. En það er ekki að
marka. Ég tók ekki heldur eftir
því vorið 1915, er hann sagði við
mig einn daginn upp úr þurru: Þú
mátt taka þann rauða ef þig
langar til að fara, — að þá var
hann að klæða sig úr ferðafötum
lífsins. Hógværðin var hans aðals-
merki og stillingin. Raunar var
þetta þó ekki alveg upp úr þurru,
því þá hafði aðalumtalsefnið á
okkar bæ í tvær vikur verið úti-
samkoma mikil sem halda átti á
Breiðumýri í Reykjadal, og var
haldin og lengi siðan nefnd
Breiðumýrarhátíðin eða héraðs-
hátíðin 1915, með greini. Ég var
með öðrum orðum ekki orðinn
nógu gáfaður til að skilja nema
öðrum þræði hvað olli þessu
elskulega boði afa míns. Þakk-
lætið varð ofar öllum skilningi á
sporum þeim, sem gamli maður-
inn stóð þá í á efstu dögum
ævinnar. Allt fram á þetta vor
hafði hann sízt af öllu látið sig
vanta á meiriháttar mannamót í
héraði. Nú var hann setztur um
kyrrt að kalla. Tveim árum seinna
hvarf hann úr hópnum, 79 ára
gamall. Sá rauði var hans síðasti
hestur á lífsleiðinni og líklega sá
mesti og bezti þeirra allra og
búinn að bera hann margar ferð-
irnar á tæpu vaði yfir Laxá hjá
Æðarfossum og um allar nær-
liggjandi götur í allavega veðrum
og myrkri. Og þó ég yrði ekki var
við drýgindin f orðum hans þegar
hann talaði um þann rauða,
leyndu hlýindin sér ekki. Annars
var það einkennilegt að Rauður
var varla nokkurntima kallaður
bara Rauður, þó enginn annar
hestur væri á bænum með þeim
lit. Vinnufólkið og nágrannarnir
kölluðu hann alltaf Friðjóns-
Rauð, en við hin Afa-Rauð. Það er
eins og eitthvað í hugarins
leynum hafi valdið þessu.
Engan vil ég þreyta á að tala um
tilhlökkun um stóra stund í
vændum frammi á Breiðumýri.
Þá voru vfst liðin 14 ár frá veru-
lega umtalsverðu mannamóti i
sýslunni. A þessum dögum voru
menn ekki alltaf á skemmti-
samkomum.
Seint og um síðir, fannst mér,
rann dagurinn upp. Þá kom í ljós
að ekki voru heimahestar sjáan-
legir á næstu grösum og var að
vísu ekki ný bóla, því sjaldnast
voru þeir í handraða. Bót var þó í
máli að aldrei þurfti að leita að
þeim nema f eina átt: suður með
Skjálfandafljóti, en misjafnlega
langt. Ef þeir skyldu nú vera
roknir alla leið suður á Sels-
mýrarbakka eða lengra! Þá tafði
það talsvert að hlaupa þangað á
eftir þeim og reka heim. Annars
var þetta svo daglegt brauð fyrir
unglingana á þessum bæ, að varla
tók því að tala um. En tímann
sinn tók það að hlaupa þó ekki
væri nema 3—8 kílómetra. Og nú
lá á. Ekki máttum við verða of
seinir. Pabbi þurfti lfka að koma
tímanlega til að flytja ræðu. Mitt
fyrsta verk þennan dag, svo sem
oft áður, var að sækja hrossin. Að
þessu sinni taldi ég víst ekki
sporin suður fyrir Björg, Syðri-
Björg, Dýjalæk, Hjálparnöf,
Langavík, Sandvfksnöf, Sandvfk,
Merkinöf. Til allrar hamingju sá
ég þaðan glitta I hrossahóp
sunnan við Sjómannavað, sem svo
heitir siðan vermenn riðu sunnan
með Fljóti fyrireitthvað 600 árum
norður á Sjávarsand, en aldrei á
seinni öldum. Alstaðar tala nöfn
um horfinn tíma.
Nú var það ókostur þessara
hrossa, í bland við kostina, að
flest voru þau hlaupstygg og sum
Ijónstygg, stundum öll nema eitt,
Afa-Rauður. Hann var svo mikill
barnavinur að hann hjálpaði
okkur ævinlega við að koma
hestum heim, væri hann á annað
borð viðstaddur. Nú var hann
þarna, blessaður vinurinn, svo
öllu átti að vera óhætt. Einhverj-
um árum áður, ég held einum
þremur, og ég jafnmörgum árum
minni, voru hestarnir þarna á
sama stað og ég að sækja þá og
þurfti að koma þeim heim f log-
brenndum ósköpum, þvf þetta var
á morgni bindingsdags. Þá var
Rauður illa fjárverandi. Þegar ég
kom þá að hrossahópnum, skvetti
Grána okkar upp endanum og tók
rokuna suður alla bakka og hin öll
á eftir. Auminginn ég átti engra
annarra kosta völ en að elta á
hlaupum, og sá hlaupasprettur
varð tveggja kflómetra Iangur,
eða aila leið suður á Nautanes-
bakka. Og þar sem ég er þar loks-
ins kominn fyrir þessi óþægðar-
dýr, taka þau annan sprett norður
alla bakka heim undir tún og taldi
ég að þar hlyti sigurinn að verða
mín megin með aðstoð annarra
heima, sem biðu með reiðingana.
En hvað halda menn að forystu-
kvendið, hún Grána, hafi þá gert?
Ekki annað en það, að þar sneri
hún á móti hrossasmalanum og
hljóp eins og vitlaus væri á ný alla
leið suður í Nautanes og allur
hópurinn á eftir henni, og ég,
hrossasmalinn þar á eftir. Þar
komst ég fyrir þetta óþægðar-
hyski eftir tólf kílómetra mara-
þonhlaup. Aldrei skal ég neita því
að þá hafði verið farið að sfga
illilega f stráksa. Og ekki veit ég
nema að ég hafi verið í öllu standi
að vinna fólskuverk, ef ég hefði
náð í eitthvert kvikindið með
lurk. En nú skeði það undarleg-
asta af öllu. Grána mín stakk fyrir
sig fótunum, og ég hafði engan
lurk. Svo stóð hún grafkyrr eins
og mosaþúfa og dustaði taglið í
ósköpum, eins og hún væri að
segja: Sá verður að vægja sem
vitið hefur meira. Eg hljóp til
hennar og hún rótaði sér ekki,
batt upp í hana mjúkt snæri upp
úr vasa mfnum og henti mér á
bak. Og nú var hún reiðubúin að
hjálpa mér að reka stóðið til baka
á meðan ég var að burðast við að
fyrirgefa henni óþægðina. Og
þegar sú þraut var unnin, fór ég
að hugsa um að mikil raun hlyti
það að vera fyrir hross að vera
brúkunarhestur og taka öllu þegj-
andi, sem herra jarðarinnar hefur
á hann lagt á allri sigurgöngu
mannskepnunnar yfir dýrum
merkurinnar og fuglum himins-
ins.
En vel að merkja. Ég var að tala
um allt annað. Nú stóð allt öðru-
vísi á. Að sönnu mátti búast við að
hrossin tækju rokur suður með
eins og oftsinnis áður. En Rauður
minn tók ekki þátt f þess konar
sérhlífni og heimskupörum. Hann
var ekki með neitt hópsálarupp-
lag eða flóttahugarfar frá nauð-
synlegum verkum mannanna. Ég
held að hann hafi verið mikill
einstaklingshyggjuhestur. Hon-
um blöskraði aldrei að standa
einn þó meiri hlutinn væri á móti
honum. Um leið og ég hafði
bundið upp í hann bandið mitt og
hent mér á bert bakið á honum
þarna við Sjómannavaðið, var
hann rokinn á sprett. Hann vissi
alveg hvað til stóð. Sem sagt það
að komast yrði hann fram fyrir
félaga sina og hjálpa mér, sveini
húsbóndans, til að snúa þeim til
réttrar áttar. Þannig tók hann af
okkur krökkunum mörg sporin.
Og er þá nema von að þau bæru
til hans elskulegan hug?
Ekki man ég nú fyrir víst hvað
við fórum margir á hátíðina
miklu af mfnum bæ, þrfr minnir
mig samt. Pabbi var á Skjónu,
sem um þessar mundir var smala-
hross, en Friðbjörn Friðbjarnar-
son smalinn. Hann fór á fætur
klukkan fimm á morgnana að
smala kvíaánum langt austur um
Aðaldalshraun og þurfti oft alla
leið austur á Breiðeingi við Laxá,
sjö kilómetra leið.
Við héldum úr hlaði ákaflega
hægt og gætilega. Þannig vildi
pabbi hafa það. Reyndar tímdi
hann varla nokkurntíma að fara
verulega hraðara en fót fyrir fót,
hestanna vegna, það væri of erfitt
fyrir þá. En ekki vorum við langt
komnir er okkur náðu tveir Kinn-
ungar. Annar var Benedikt
Kristjánsson, sem þá var á
Björgum, áður bóndi í Arbót og
seinna bóndi f Haganesvík í Fljót
um. Hann var á Faxa sfnum, sem
sumir álitu mesta fjörhest sýsl-
unnar um þetta leyti. Aðrir
nefndu til Friðjóns-Rauð og enn
aðrir einhverja aðra gæðinga.
Þeir Bjargamenn höfðu lagt hesta
sfna f Skjálfandafljót á eftir
prammi, sem óvanalegt var á
þessum árstíma. Vestanmenn
riðu greitt. Alla daga verður mér í
minni viðbragðið, sem Rauður
minn tók, þegar Benedikt á Faxa
var kominn rétt að segja upp að
hliðinni á honum. „Það var eins
og blessuð skepnan skildi,“ segir
Grimur um Sörla. Ekki segi ég að
þeir Faxi og Rauður hafi skilið
mannamál, nema þá orð og orð.
En áreiðanlega skildu þeir þarna
báðir að Benedikt vildi gjarnan
að Faxi yrði þeim rauða drýgri á
spretti, og Rauður að sízt af öllu
vildi höfðingi hans að Friðjóns-
Rauður léti f minni pokann fyrir
hinum. Slettar götur voru þar
sem við vorum staddir þegar
vestanmenn heilsuðu okkur með
orðum á stuttu færi. Þar heitir Ós
og var þetta rétt austan við Ósinn.
Rauður trylltist gjörsamlega af
nærveru Faxa. Um stund runnu
þeir samsfða á skeiði þarna eftir
götunum. Og þó ég hefði allur
verið af vilja gerður að þóknast
föður mínum og ríða hægt, var
mér með öllu ómögulegt að halda
aftur af Rauð. Fljótt beygði gatan
upp á hraunbrún hjá Guðrúnar-
staðatjörn og veit ég aldrei á
hvaða gangi Rauður reif sig fram
úr Faxa og tók götuna inn á
hraunið á síðustu stundu. Gatan
er þar í ótal krókum. Það var ekki
mér að þakka að hann varð þarna
á undan á þeim eina spretti, sem
þeir reyndu með sér á ævinni,
þessir dásamlegu hestar. Og varla
get ég sagt að ég fengi hann til að
hægja neitt verulega ferðina fyrr
en suður hjá Mannhól og er það
býsna löng leið og illa grýtt og
krókótt. Þar leit ég við og sá að
Faxi var orðinn langt á eftir.
Hinir samferðamennirnir sáust
hvergi og gæti ég trúað að pabba
hefði ekki litizt á svona reiðlag.
Ennfremur er það svo að segja
af ferð okkar Rauðs, að við fórum
hægt upp yfir Hellur og Skógar-
holt og bjuggumst við að sam-
ferðamenn næðu okkur þá og
þegar. En þeir náðu okkur aldrei,
þvf þegar á nýja akveginn kom
nálægt Knútsstöðum komu til
nýir samferðamenn á leið til sama
staðar og við. Og hvar sem Rauður
hitti viljugan hest, var það segin
saga, að fram úr honum varð
hann að fara. Svo mikið skap
hafði í honum vaknað með til-
komu Faxa fyrir neðan hraunið.
Lengur var eiginlega ekki um
neina stjórn á honum að ræða af
minni hendi, svo frækilegt sem
það er að segja frá annarri eins
tillitsmennsku.
Á meðal þess samferðafólks,
sem við hittum á leið ’suður dal-
inn, voru tvær heimasætur utan
af Tjörnesi. Þær voru ekkert
mjög vel ríðandi, svo við áttiyn
rólega stund suður hjá Syðra-
Fjalli. Þar komu í hópinn aðrar
tvær meyjar, Signý og Helga,
ungar og frfskar og höfðu gaman
af að spretta vel úr spori. Og nú
logaði Rauður minn aftur upp.
Hvað vildu þeir þessir Syðra-
Fjalls gæðingar? Ekki skyldi
þeim verða kápan úr því klæðinu
að fara fram úr honum. Ætluðu
þeir sér þá dul að fara fram úr
Friðjóns-Rauð í samreið suður
Reykjadal? Nei, takk. Ekki voru
þetta mín orð eða hugrenningar.
En mér fannst Rauður segja þetta
með hverri sinni hreyfingu eftir
að þessar fallegu stúlkur voru til
okkar komnar. Og enn gerðist
sama sagan af minni skussalegu
hestamennsku. Rauður tók öll ráð
af mér, svo að eftir litla stund er
ég búinn að sýna stúlkunum þann
mann, sem ríður þær af sér orða-
laust eins og þær væru ekki til.
Var það nú riddaramennska! Svo
nærgætnar voru þessar stúlkur
allar saman að aldrei ýjuðu þær í