Lesbók Morgunblaðsins - 09.04.1978, Síða 5

Bærinn á Þverhamri, sem Ari Brynjólfsson alþingismaður byggði fyrir aldamót. Þessi
bær brann árið 1944.
Goðaborg
— útsýni frá Felli í Breiðdal.
stöðum á Völlum, og áður prestur að
Hjaltastað, er minnisstæður og merkur
um flest, og hef ég áður ritað sérstaklega
eftir hann og konu hans. Einkum minn-
ist ég hans sökum tónlistarhæfileika
hans, barngæsku og fágætrar handlagni
eða verkfimi, ef svo mætti segja. Ræður
hans voru góðar en hann var þó mun
betri söngmaður og lék á ýmis hljóðfæri,
harmoníum og gítar og ekki síst á
mandolín, jafnvel held ég fiðlu lítilshátt-
ar. Hann kenndi og ýmsu ungu fólki að
leika á kirkjuhamoníum og honum var í
blóð borið að láta vel að börnum. Hann
kenndi mér bassarödd í mörgum lögum
sem ég bý ennþá að, og söng siðan sjálf-
ur „diskantinn" og lék jafnframt undir.
En sérstakast var þó e.t.v. um mann i
hans stöðu, að hann gerði við flest ílát og
verkfæri, sem aðrir gátu ekki gert við,
fyrir sóknarbörn sin og hafði þetta allt I
sér. Minnti hann i þessu efni ekki á aðra
fremur >n embættisbróður sinn, séra
Jón Prii ius í skáldsögu Laxness. Séra
Vigfús var einmitt meistari í að gera við
prímusa og þess háttar apparöt. Hann
gerði marga götótta potta heila með því
að lóða og sjóða i þá og hann var snilling-
ur í að gera við úr og klukkur. Séra
Vigfús Þórðarson hljóta menn að meta
þvi meir sem menn hugleiða lengur hans
líf og starf. Hann mun hafa eignast
einhverja fyrstu sláttuvélina í sveitinni,
hafði sína aðferð við að hreinsa dún og
ég held að fyrsta útvarpstækið i sveit-
inni hafi komið á hans heimili. Séra
Vigfús sat í hreppsnefnd og sáttanefnd
og var formaður skólanefndar.
Kona hans var Sigurbjörg Bogadóttir
Smith frá Arnarbæli á Fellsströnd, syst-
ir frú Hlifar prestsekkju í Flögu. Hún
var greind kona og hin tigulegasta, góð-
hjörtuð og stórtæk. Meðal fósturbarna
prestshjónanna var Bogi Sigurðsson,
kennari og framkvæmdastjóri Sumar-
gjafar í Reykjavík um langt skeið.
Sonur prestshjónanna, Einar, var í
sambýli við foreldra sína. Hann var
lærður úr verslunarskóla og hafði lagt
stund á ljósmyndun, sem hann iðkaði
nokkuð, og hafði bæði erft tónlistar-
hneigð og handlagni föður síns. Einar er
enn á lífi í Reykjavík og vann lengi hjá
Rikisútvarpinu. Mér er i fersku minni
þegar hann var að setja upp loftnet fyrir
fyrsta útvarpstækið í Eydölum og að
koma því mikla galdratæki i gang. Einar
var á þeim árum kvæntur Áslaugu Þor-
kelsdóttur, sem er látin fyrir mörgum
árum, systur Björns bónda og fræði-
manns í Hnefilsdal á Jökuldal, en Ás-
laug var ein mesta gæða- og rausnarkona
sem ég hefi þekkt.
Guðmundur afi minn Arnason (fædd-
ur að Randversstöðum, þar sem forverar
hans bjuggu) bjó ekkjumaður í Felli
félagsbúi með Stefáni syni sinum, og þar
bjó einnig Árni Björn faðir minn og
móðir mín Guðlaug H. Þorgrimsdóttir
ljósmóðir, sem ég hefi minnst .í bókinni
„Móðir mín húsfreyjan", fyrr á þessu
ári.
Afi minn var smfður góður, ólærður
þó, bæði á tré og járn og smíðaði flest frá
skeifum upp í íbúarhús úr timbri. Hann
var að jafnaði hressilegur ávarps og við-
ræðu, sérlega gestrisinn, hestamaður
mikill og tamdi oft fyrir aðra. Hann var
fæddur 1859 og mér fannst hann næst-
um muna Móðuhraðindin i gegnum afa
sinn. Hann var framfarasinnaður Ihalds-
maður ef svo mætti að orði komast, vildi
gjarnan prófa nýja hluti en þó ekki gina
við nýjungum. Hann var spaugssamur og
borgaði fyrir sig, kenndi meó aga, en var
alltaf réttlátur, gat verið eilitið harður
viðkomu á yfirborðinu, en örgrunnt á
djúpri hlýju, sem kom föðurlausum
sonarbörnum hans vel. Stefán sonur
hans, föðurbróðir minn, var greindur og
hefði átt aö læra til bókar, eins og hon-
um var margt vel gefið. Með honum, afa
minum og móður, ólst ég upp eftir lát
föður míns frá átta ára aldri. Meðal
barna Stefáns er Arni hótelstjóri á
Hornafirði.
Faðir minn Arni Björn lést um
fertugt. Þó mér sé málið skylt verður að
segja það sem almælt var að hann var
sérstakt góðmenni, ekki ólíkur nafna
mínum á Kleifarstekk, sem ég nefndi
fyrr. Ef til vill hafa sumir brosað að
þeirri góðmennsku bóndans föður mins
að hann gat aldrei lógað neinni skepnu
sjálfur, og aldrei hraut honum eiginlegt
blótsyrði af vörum þótt ótrúlegt sé. Hann
var enginn stórbóndi en hafði þó yndi af
fjármennsku og fóðraði vel. Hugleiknast
var honum að lesa bækur, svo sem ís-
lendingasögurnar, sem ég man fyrst eft-
ir að hann las fyrir mig, og það var mikill
viðburður þegar afi gerðist bókavörður
Lestrarfélagsins og bókaskápur þess
kom á heimili okkar.
A Ormsstöðum lést Eirikur bóndi Guð-
mundsson snemma á uppvaxtarárum
mínum en ég man vel eiginkonu hans og
ekkju Geirlaugu Fillipusdóttur, dóttur
Grasa-Þórunnar og systur Erlings grasa-
læknis í Reykjavik; sjálf sauð Geirlaug
einnig margt úr grösum. Hún var fágæt-
lega andlega og likamlega hraust og heil-
brigð, karlmannsígildi þótt ekki væri
hún há i loftinu og svo rómsterk að hún
ein gat kallað milli bæjanna Ormsstaða
og Fells i kyrru veðri. Geirlaug var mik-
ill og hlýr persónuleiki og tók að lokum
þátt i leiksýningum á fjölum Þjóðleik-
hússins háöldruð.
Á eftir Geirlaugu fluttust þau
Brynjólfur Guðmundsson og Sólveig
Eiriksdóttir, kona hans, i Ormsstaði og
urðu þar með næstu nágrannar okkar i
Felli upp frá því. Brynjólfur var mikill
gæðamaður glaður og reifur alla ævi og.
gamansamur. Greiðvikinn var hann með
afbrigðum og minnist ég hans með virð-
ingu og ævarandi hlýhug. Guðlaug hafði
dvalist i Kaupmannahöfn og var mikil
hannyrða- og saumakona, bráðmyndar-
leg húsfreyja og menning í blóðinu. Hjá
þeim dvaldist móðir hennar, Sigríður
Bjarnadóttir frá Viðfirði, sviphrein
merkiskona, móðir Bjarna Eiríkssonar í
Bolungarvík og amma Björns Bjarnason-
ar rektors í Reykjavík.
A Þverhamri var margbýli og bjó þar
meðal annarra Arni Guðmundsson, bróð-
ir Brynjólfs á Omrsstöðum og likur hon-
um að drenglund, sem við unglingarnir
nutum, harðfriskur maður og karlmann-
legur, þó ekki væri hann stórvaxinn.
Arni dó á miðjum aldri, Herdis Jónsdótt-
ir ekkja hans bjó síðan með Guðmundi
syni þeirra, sem hefur nú búið á Þver-
hamri góðu búi um langt skeið.
A Þverhamri bjó einnig hreppsstjór-
inn Þorsteinn Stefánsson, fóstursonur
séra Jóns á Stafafelli í Lóni og bróðir
Metúsalems búnaðarmálastjóra. Eg sá
hann fyrst vera að plægja skák og gengu
hestar fyrir plógnum. Ég hafði ekki áður
séð plægt og þótti mér athöfnin áhrifa-
mikil og maðurinn réttnefndur herra
jarðarinnar. Þorsteinn hreppsstjóri var
mikill áhugamaður um jarðrækt og bún-
að og félags- og framfaramál almennt.
Allir báru virðingu fyrir honum sem
yfirvaldi svo að hann þurfti ekki að beita
sér. Enda hefði hann seint gripið til
þess. Hann var maðuf friðarins sem
lægði öldurnar með svipbrigðum einum
og persónuáhrifum. Sem barn bar ég
pínulítið óttablandna virðingu fyrir hon-
um, en seinna komst ég að raun um að
sjaldan hafði beygur verið ástæðulaus-
ari. Þorsteinn er enn á lífi 94 ára að aldri
í skjóli Margrétar dóttur sinnar í Reykja-
vík við góða heilsu að kalla og heldur
andlegri og raunar einnig likamlegri
reisn sinni ennþá.
Þorsteinn var kvæntur önnu, dóttur
Ara alþingismanns Brynjólfssonar á
Þverhamri, svipmikilli gáfukonu, sem ég
ritaði eftir, mig minnir 1960. Anna
hafði bókaverslun, sem ég.hygg að lestr-
arfélag sveitarinnar hafi hagnast meira
á en hún sjálf, og hún hafði brennandi
hug á öllum liknar- og menningarmál-
um. Anna Aradóttir ritaði merkan minn-
ingaþátt, eða þætti, úr Breiðdal í Breið-
dælu dr. Stefáns Einarssonar, og Þor-
steinn maður hennar ritaði þar um verzl-
un í byggðarlaginu.
Þá bjuggu einnig i Þverhamri i mína
tíð bræðurnir Ari og Sveinn Brynjólfs-
synir, fyrst ókvæntir, en um fertugt, að
ég hygg, kvæntust þeir samtimis og hefir
undirrituðum ekki í annan tima þótt
meira um vert að vera boðsgestur en í
þeirri brúðkaupsveizlu. Astæðan var sú
að ekki voru aðrir unglingar boðnir af
mínum bæ, ég var elztur og slapp naum-
lega í gegn við mikla öfund. Ari kvæntist
Sigríði dóttur Brynjólfs Sigurðssonar,
sem þá átti einnig heima á Þverhamri,
en brúður Sveins var Anna kennari,
dóttir Jóns á Hól og Guðbjargar ljósu
minnar, og veit ég ekki betur en að þau
Sveinn og Anna eigi enn heima á Þver-'
hamri. Sonur þeirra er Guðjón rithöf-
undur að Mánabergi á Breiódalsvík.
Nýbýlið As á Breiðdalsvík stofnuðu
öldruð heiðurshjón, Einar og Björg, en .
þau bjuggu þar með Einari fóstursyni
sínum Sveinssyni og i tvíbýli við Stefán
Þórðarson. Þeir Einar yngri og Stefán
voru áhugasamir um þátttöku í félagslifi
man ég, sóttu oft fundi og samkomur.
Einar kaupfélagsstjóri Björnsson
reisti einnig á þessum árum nýbýlið
Hamar á Breiðdalsvík með Aðalheiði
konu sinni Pálsdóttur frá Heyklifi í
Stöðvarfirði. Einar var bæði alvörumað-
ur og spaugsamur eins og Baldvin bróðir
hans, sem einnig vann við kaupfélagið,
og bræður þeirra allir í Höskuldsstaða-
seli, sem að framan getur. Einar hafði
átt gildan þátt í stofnun gamla ung-
mennafélagsins í sveitinni 1911, er síðar
lagðist niður og Ungmennafélagið
Hrafnkell Freysgoði var stofnað 1937
eftir að gamla félagið hafði ekkert starf-
að í allmörg ár. Einar Björnsson var vel
látinn kaupfélagsstjóri þótt krepputímar
væru á þeim árum.
Á Selnesi bjó Guðni Arnason, en ég
man litið eftir honum og betur eftir Jóni
bróður hans, símstöðvarstjóra, sem var
góður kunningi. Gísli sonur Guðna tók
við búi af honum á Selnesi og einnig við
afgreiðslu pósts og síma. Gísli var og er
friður maður sýnum, nettur og snyrtileg-
ur. Hann er orðheppinn, eins og séra
Robert Jack vitnar um í ævisögu sinni,
gat jafnvel verið svolitið striðinn. Gísli
er mesti greiðamaður eins og Ingibjörg
Guðmundsdóttir kona hans. Mörg barna
þeirra eru búsett á Höfn í Hornafirði,
meðal þeirra Heimir Þór fyrrum skóla-
stjóri í Breiðdal.
Þorgrimur Guðmundsson, smiður og
beykir, bjó á móti Gísla á Selnesi og
eignaðist fjölda myndarbarna með
Oddnýju konu sinni Erlendsdóttur, sem
enn var á lífi er ég hafði seinast spurnir
af henni. Þorgrímur og afi minn voru
virktavinir þó aldursmunur væri mikill.
Þorgrimur og Oddný voru valmenni eins
og GIsli og Ingibjörg og vinsæl eftir þvi.
Og þá er aðeins ónefndur einn bær í
dalnum eins og byggð var háttað þar á
minni tíð, Snæhvammur, sem er ysti bær
á útsveit að austanverðu, eða norðan-
verðu myndu aðrir segja. Þar bjó Jón
Þórðarson hniginn að árum í bernsku
minni, talinn fremur efnaður, hvort sem
það var nú rétt, og þótti fara vel með
fjármuni heyrði ég talað um. Sonur
hans, Sigurjón tók við búi af föður sin-
um og kvæntist Elinu dóttur prestshjón-
anna í Eydölum og þótti hún góður kven-
kostur. Sigurjón var, að ég hygg, talinn
einna mestur andlegur atgervismaður i
Bréiðdal á uppvaxtarárum mínum,
skólagenginn, skáldmæltur og gáfaður.
Mér er óhætt að segja að hann hafi verið
i hópi hinna 16 skálda sem Tómas Guð-
mundsson minnist í fjórða bekk Mennta-
skólans i Reykjavík í hinu alkunna
kvæði sinu.
En Sigurjón geröist ekki embættis-
maður heldur bóndi á föðurleifð sinni.
Sumir kunna að efa að hann hafi lent á
réttri hillu og aðrir telja að hann hafi
valið hið góða hlutskiptið. Mér kæmi það
ekki á óvart. Eitt er vist að sveit vor
hefir notið hans og hann hefir ætíð notið
hennar, einnar svipmestu og fegurstu
sveitar landsins og skrifað um hana í
Breiðdælu. Hann leitaði ekki langt yfir
skammt. Rjtað haustid 1977-
Emil Björnsson.
©