Lesbók Morgunblaðsins - 15.05.1978, Side 2

Matthías Johannessen BROT ÚR ÆVI ÓLAFS THORS
áttunni síöar, þ.e. endurheimt sjálfstæöis
íslands 1944, eins og gert var ráö fyrir í
Sambandslagasamningum 1918. Þetta
stefnuskráratriði haföi öllum stundum
veriö aöalmál Frjálslynda flokksins, en
fjármálin höföu aftur á móti veriö sett á
oddinn í stefnuskrá íhaldsflokksins. Þaö
var því langt frá, aö hér væri aðeins um
aö ræða nafnbreytingu, heldur má
fullyrða, aö um nokkra stefnubreytingu
hafi verið að ræöa, ef litið er á
aöalmarkmiö íhaldsflokksins, sem átti
rætur í Heimastjórnarflokknum gamla, en
að þessu atriði víkur einmitt Jakob Möller
í grein sinni í Vísi í júní 1929, Sameining
flokkanna, en að henni verður vikiö
rækilegar síöar. Enda þótt íhaldsmenn
hafi haft sambandsslit aö takmarki eins
og aörir islendingar, voru ýmsir stuðn-
ingsmenn íhaldsflokksins þeirrar skoöun-
ar, eins og sjá má af grein Jón
Þorlákssonar í Mbl. þegar flokkarnir
sameinuðust, aö ekki bæri aö stefna aö
því að slíta konungssambandinu, þegar
íslendingar geröu endanlega uþp viö
Dani. Jón Þorláksson telur sig þurfa aö
fullvissa stuöningsmenn íhaldsflokksins
um nauðsyn þeirrar stefnu, sem er efst á
baugi hjá hinum nýja Sjálfstæöisflokki, og
leggur áherzlu á, að íslendingar taki
utanríkismálin í sínar hendur, þegar aö því
komi. í 7. gr. Sambandslaganna segir, aö
„Danmörk fer meö utanríkismál íslands í
umboði þess“. Jón Þorláksson segir, aö
„þótt Danmörk hafi að mínum dómi farið
vel með þetta umboð sitt, þá álít jeg samt
ekki rjett aö framlengja umboðið, þegar
25 árin eru liöin". .. „— og síðan telur
hann ástæöu til aö gera grein fyrir þessari
skoðun sinni, en ýmsir hafa m.a. haft
áhyggjur af kostnaði, sem yröi samfara
því, aö íslendingar tækju utanríkismálin í
sínar hendur. Jón Þorláksson bendir á, aö
„samkvæmt Sambandslögunum eru nú
ekki eftir í reyndinni nema tvennar leifar
af hinu fyrra málefnasambandi milli
íslands og Danmerkur, þ.e. jafnrjetti
þegnanna... og umboð handa Danmörku
til þess að fara meö utanríkismál íslands
í umboöi þess“. Hann bendir á, aö
stefnuskrá Sjálfstæðisflokksins kveði stíft
á um, aö flokkurinn sé þegar „ráöinn í því
að vilja láta hvort tveggja þetta falla burtu
þegar eftir 1943, en það er sama sem aö
fella Sambandslögin þá úr gildi án
nokkurra endurnýjunar á málefnasam-
bandi viö Danmörk...“ Þetta hafði að
sjálfsögöu verið tilgangur þeirra heima-
stjórnarmanna, sem stóðu aö Sambands-
lögunum 1918 undir forystu Jóns
Magnússonar, forsætisráöherra og
Jóhannesar Jóhannessonar, formanns
íslenzku Sambandslaganefndarinnar, ekki
síður en sjálfstæöismanna, enda þótt
sumir hafi taliö, aö samningurinn yrði
aöeins endurskoöaður aö 25 árum
liðnum. Nú taka stefnuskrá Sjálfstæöis-
flokksins nýja og Jón Þorláksson af öll
tvímæli. En Jón telur sér þó nauðsynlegt
að taka fram, „að afnám Sambandslag-
anna haggar ekki viö konungssamband-
inu milli islands og Danmerkur. —
Konungur og konungsætt, sem nú ríkir í
Danmörku er einnig konungur og kon-
ungsætt íslands, samkv. öörum og eldri
rjetti en sambandslagasamningnum, og
stendur þetta óbreytt áfram, þó Sam-
bandslögin falli úr gildi án nokkurrar
endurnýjunar. Um þennan skilning hafa
allir veriö sammála, aö því er jeg veit, og
í umræöunum 1928 orðaði Sig. Eggerz
þetta þannig: „Þó Sambandslagasamn-
ingnum sje sagt upp þá hefir þaö ekki
áhrif á konungssambandiö“.“
Á landsfundi íhaldsflokksins um vetur-
inn höföu komið fram almennar óskir um,
aö flokkurinn breytti um nafn. í yfirliti sínu
um samruna flokkanna, sem birtist í Mbl.
30. og 31. maí 1929, segir Jón Þorláksson
um þetta atriði: „Jafnframt kom greinilega
í Ijós þaö álit fundarmanna, aö sameining
við Frjálslynda flokkinn væri æskileg og
eðlileg, þar sem enginn ágreiningur væri
Margir íhaldsmenn höföu andúö á nafni
flokks síns, ekki sízt ungt fólk, og töldu,
aö það fældi kjósendur frá flokknum. Jón
Þorláksson var á öndverðri skoðun í
upphafi og benti á, aö nafn flokksins væri
í samræmi viö þá varðveizlustefnu í
menningarmálum, sem flokkurinn lagöi
áherzlu á, og þaö aðhald í fjármálum, sem
var höfuðmarkmið flokksins í efnahags-
málum, enda ekki vanþörf á slíkri stefnu,
þegar flokkurinn var stofnaður. Jón
Þorláksson sýndi sjálfur, meöan hann var
fjármálaráöherra, yfirburöi þessarar
stefnu. Þegar hann tók viö embætti
fjármálaráðherra, átti ríkiö fyrir tveggja
daga útgjöldum, svo harkalega haföi veriö
aö því gengið. Taliö var, aö dagleg útgjöld
ríkisins væru um 30.000 kr., en í
ríkiskassanum voru þá um 60.000 kr. alls.
Þegar Sjálfstæðisflokkurinn var stofn-
aöur við samruna íhaldsflokksins og
Frjálslynda flokksins 25. maí 1929, féllu
nöfn gömlu flokkanna að sjálfsögðu niður.
Margir stuöningsmenn Frjálslynda flokks-
ins komu úr gamla Sjálfstæðisflokknum
eða höfðu a.m.k. verið stuöningsmenn
hans 1), og það var því í samræmi við arf
og uppruna, sem þetta gamla nafn var
endurvakiö. Ýmsir hafa talið, aö meö
stofnun Sjálfstæöisflokksins hafi einungis
orðiö nafnbreyting á íhaldsflokknum, en
þegar grannt er skoðaö, kemur í Ijós, aö
þetta er mikill misskilningur. Nafn Sjálf-
stæðisflokksins var engin tilviljun. Hinn
nýi flokkur sótti nafn sitt í þaö stefnumál,
sem varð efst á baugi og hafði algeran
forgang í baráttu flokksins, svo aö vitnaö
sé til alkunnra vígoröa úr stjórnmálabar-
1) Sjá rit mitt Klofningur Sjálfstæöisflokksins gamla.
Ólafur Thors
STOFNUN
um málefni milli þeirra flokka. í fundarlok-
in fór fram atkvæöagreiösla um nafn
flokksins, kom þá í.ljós, aö nær 5/6
fundarmanna óskuöu nafnbreytingar.
Úrlausn þessa máls hefir nú fengist
sjálfkrafa með samneiningu flokkanna".
Síöan segir Jón Þorláksson, að nafn
Sjálfstæöisflokksins hafi verið valiö meö
fullu samkomulagi milli þingmanna þpirra
flokka, er sameinuöust. Og ennfremur:
„í innanlandsmálum bendir Sjálf-
stæöis-nafniö allvel á þungamiöju þess
ágreinings, sem skilur milli flokksins og
sósíalistanna. Flokkurinn vill vinna aö
víðsýnni og þjóðlegri umbótastefnu á
grundvelli einstaklingsfrelsis og atvinnu-
frelsis, með hagsmuni allra stjetta fyrir
augum. En í þessu felst einmitt aö
flokkurinn vill viröa og efla sjálfstæöi
einstaklinganna innan þjóðfjelagsins,
bæði manna, stofnana og fjelaga. Á
framtaki einstaklinganna og frelsi þeirra til
þess að beita kröftum sínum innan
leyfilegra takmarka sjer og sínum til
hagsbóta byggir þessi stefna fyrst og
fremst vonirnar um framhaldandi umbæt-
ur á lífskjörum þjóöarinnar. Það þarf ekki
annaö en að líta á hrúgu þá af
einokunarfrumvörpum, er sósíalistar fluttu
á síöasta þingi, til þess aö sannfærast um,
aö hjer er gripið á aöal-deiluefnunum, og
aö nafnið markar mjög vel afstööu þeirra
manna, sem vilja varðveita hiö fengna
atvinnufrelsi gegn ásókn sósíalista. Mjer
þykir ekki þörf á aö útskýra þetta nánar
að sinni, því aö öll dægurbaráttan á þingi,
á fundum og í blööum snýst í rauninni um
þetta.
Aö því er snertir sjálfstæöismálin út á
viö var einnig fult samkomulag um aö
oröa þaö alveg skýrt og tvímælalaust, aö
flokkurinn vill vinna aö því, og undirbúa
það aö landiö taki meöferö allra mála
sinna í sínar eigin hendur og gæði
landsins til afnota fyrir landsmenn eina
þegar 25 ára samningstímabii Sambands
laganna er á enda. Þetta er nú í rauninni
ekki annað en endurtekning á þeim
yfirlýsingum, sem flokkarnir gáfu á þingi
1928 aö gefnu tilefni frá Sig. Eggerz."
Ólafur Thors var aö sjálfsögöu mjög
hlynntur sameiningu flokkanna tveggja.
Hann haföi ávallt haft ákveönar hugmynd-
ir um sambandsslit viö Dani og átti ekki
minnstan þátt í algerum sambandsslitum
og stofnun lýðveldis 1944. Forystumenn
Sjálfstæðisflokksin&j/oru einaröir í þess-
ari baráttu og þarf ekki annað en nefna
Bjarna Benediktsson, auk Ólafs Thors, og
skelegga afstööu hans til sambandsslita
— m.a. merka ræöu, sem hann flutti um
þaö mál á landsfundi Sjálfstæöisflokksins
á Þingvöllum 1943 — en ýmsir vildu draga
sambandsslit á langinn vegna heims-
styrjaldarinnar. Ólafur Thors skrifar grein
í Lesbók Morgunblaösins 17. júní 1944,
Jakob Möller
Magnús Jónsson dósent
©