Lesbók Morgunblaðsins - 21.05.1978, Blaðsíða 3

Hvítagullið glóði fram
brúnirnar
Af og til horföi hann til heiðarinnar upp
með Álku. Engin hreyfing á fjallinu, og
hann danglaöi stafnum sínum í fósturjörö-
ina. Hann varö var viö mig rangla þarna
á vegamótunum fór fetiö í áttina til mín,
og spurði hver ég væri. Ég svaraði því, en
hann veitti því enga athygli, hann var að
bíöa eftir safninu og þaö haföi aldrei
komiö svona seint niöur.
Skyndilega fyllti á brúnirnar og hvíta-
gullið glóði fram þúsundum saman.
„Þaö var mikið,“ sagöi Grímstungu-
bóndinn viö sjálfan sig, en þaö hýrnaöi yfir
honum eins og sól klyfi skýjaþykkni. Kyrrö
dalsins var rofin, féö var komiö af fjalli og
fólkiö í sveitinni tók á rás í mannlífinu.
Þetta voru hátíöisdagar. Menn og konur
heilsuöust, kysstust og kættu hverir aöra
á sinn hátt.
Þaö gekk vel aö koma fénu í nátthaga
á melunum viö Grímstungu, enda eins
gott, því rökkur var að síga á. Þegar búið
var að spyrja gangnamenn hvort allt heföi
gengiö slysalaust, þá var byrjaö aö spyrja
hvernig stæöi á því aö þeir kæmu svona
seint með safniö niður í þessari líka
blíöunni, vor til allra átta. „Jú, þaö var
hitinn, sólin ætlaöi alveg aö drepa okkur,"
sagöi einn gangnamaöurinn.
„Nú var bað sólin?“
Lárus í Grímstungu tók kipp. „Nú var
þaö sólin,“ sagöi hann, „ykkur hefur
auövitaö syfjað.“ Og nú var Grímstungu-
bóndinn í essinu sínu, féö komið
af fjalli, réttardagur framundan og
gálgahúmorinn reiö um hlöö. ^
Hann hló meö sjálfum sér
Grímstungubóndinn. Sólin haföi
tafiö þá og hún skyldi fá aö
skína á þá áfram í orðum.
Um þaö bil sem féö var aö
komast í ró í nátthaganum
þágu gangnamenn veitingar
hjá Eggert í Hjarðartungu,
syni Grímstunguhöföingjans.
Veizluborö og mikið spjallaö.
Sigþór í Brekkukoti: Já,
viö fórum þá austur undir
Krák. Lárus: Það var of mikið
sólskin, sögöu þeir., Sigþór:
Bjarni sagöist hafa fariö upp á
jökulstallana og fundiö sex \
kindur. Lárus: Ja, hvernig
hefði þaö veriö ef þaö heföi
veriö snjór? Sigþór: Milli 10
og 20 kindur voru vestan
í Búrfjöllunum. Lárus: Sigþór
er í Búrfjöllum ennþá.
Sigþór: Viö erum aö hangsa þarna viu
Þórir og vorum að hugsa um hvort viö
ættum aö sækja kindurnar.
Lárus: Þaö er allt of seint komið niöur.
Þaö er eitthvert ólag á þessu. í 60 ár var
ég í þessu og aldrei komum viö svona
seint niöur. Ætli þaö þurfi ekki aö sofa of
mikið núna fólkið?
Rétt í þessu kom Magni inn. Magni var
vistmaður hjá Lárusi, ungur maöur,
snaggaralegur og duglegur. Hann haföi
verið fulltrúi Lárusar í göngunum.
Lárus: Ég er hér meö lykilinn aö húsinu,
„Magni minn, og svo sefur þú út i
fyrramálið eins og þú getur svo þér bregöi
ekki viö miðað viö síöustu daga.
Gísli á Hofi: Þér fer ekkert aftur, Lárus.
Sigþór: Nei, hann er rígmontinn ennþá.
Þú verður oröinn góöur 100 ára.
Gísli: Svo eru þeir hættir aö kveöa rímur
í göngunum.
Lárus: Þeir vilja hafa kyrröina.
Gísli: Þeir segja aö klukkan 10 í
fyrrakvöld hafi veriö komin algjör kyrrö á.
Lárus: Viö háttuðum aldrei áður fyrr.
Sigþór: Þiö Ijúgið þessu upp á okkur.
Gísli: Hvernig ætli þeir veröi áriö 2000
úr því aö svo er komið nú.
Lárus: Þaö er ekki gott að segja, það
er sólin.
Björn Bergmann: Lárus gat kveðið lon
og don.
Sigþór: Gastu ekki kveöið upp úr svefni
líka?
„Jú, jú, ég brá því viö,“ svaraöi Lárus
um hæl og hóf upp raust sína af miklum
þrótti en undir tók í Birni Bergmann:
Mér í æöum er svo rótt
allri mæðu tapa
Duga bæði dag og nótt,
aö drekka og kvæöi skapa.
„Eina til,“ sagöi Björn, „við tökum allir
undir.“
„Þaö bomsar ekki einu
sinni í ykkur.“
Og Lárus í Grímstungu hóf raust sína
á ný meö þeim til þrifum aö óperusöngv-
arar a.m.k. noröan Alpafjalla heföu mátt
vara sig:
Oft á fund með frjálslyndum
fyrr ég skunda réöi
Nú fæst undir atvikum
aöeins stundargleði.
„Til hvers eruð þið aö segja aö þiö takið
undir og þaö bomsar ekki einu sinni í
ykkur,“ sagöi Grímstungubóndinn í hæön-
/ 'AiV.
meö svona rétt fyrir svefninn," segir Lárus
en tekur síöan upp þráöinn:
... sú var rifin aö neöan.
Brynjólfur hennar bætti gat,
buxnasíöur á meðan.
Vel ég fagna, væni þér,
Vatnsdælingur núna.
Snæbjörn komdu og kysstu mig,
hvílu hef ég búna.
Ég á sandi auðum bý
á mér fáa vini.
Blíöum fagna býöst ég því
Birni Eysteinssyni.
Hér er ekkert hrafnaþing,
hér er enginn tregi.
Faröu vel meö Vatnsdæling,
vinur elskulegi.
Ellin skorðar líf og lið,
leggst aö boröi röstin.
Ég er oröinn aftan við
ungra sporðaköstin.
Og þar með stendur Lárus upp: Og það
er nú þannig og þaö er nú svo og þá segir
maður góöa nótt.“
Þaö var liöið á kvöld, langur dagur aö
baki og enn lengri framundan og gestir
bjuggust til heimferöar. í forstofunni rifust
menn um stígvélin, þau voru í einni kös,
en ég heyrði aö Sigþór í Brekkukoti sagöi:
Ég hlýt aö eiga þessi skítugu, þaö sýnir
að þaö hefur veriö vinnandi maöur í þeim.
í nátthaganum lúröi féö. Stund dagsins
sögu þar sem hann segir sögu sína, sögu
mikilla tilþrifa og mannlífs, sögu fátæktar
til efnalegs frelsis.
Þegar maöur lítur yfir afkomendur
þessa stofns þá er eins og maður líti yfir
sjálft ísland. Þaö er ekkert flatlendi í stíl
ættar Björns Eysteinssonar, þar taka
náttúrufyrirbrigðin við hvert af ööru, en þó
skaga sum þeirra upp úr eins og Ijósin á
gígastjaka. Einn þessara manna er Lárus
í Grímstungu og viökynning viö hann
veldur því aö manni finnst betra aö húa
í þessu landi, þaö veröur stærra og
stvrkara.
300—400 flöskur í
erfidrykkjuna
Þegar Björn Eysteinsson lézt 1939 haföi
hann lagt fyrir aö áfengi í erfisdrykkjuna
skyldi keypt fyrir 2000 kr. eða 300—400
flöskur. Hann vildi háværan klið á
endasprettinum, maður sem haföi stjórn-
aö veldi og víöáttu Grímstunguheiðanna
og nýtt ríki sitt af atorku og stórhug í
búskapnum, fjölgaö fé. Maöur sem kunni
bæöi að vera sá minnsti og sá stærsti.
Þegar Björn flutti aö Réttarhóli varð hann
aö selja undirsæng þeirra hjóna og þau
notuðu 4 lítra af olíu í Ijósmeti yfir
veturinn. Fátækt þeirra var mikil, því
árferöiö var illt, en árabili síöar átti hann
um 1000 fjár á búi sínu.
Lárus í Grímstungu tók viö þessu ríki og
hefur haldiö því meö reisn í liðlega 6
áratugi á óðalsjörð sinni, Grímstungu, og
um skeið haföi hann einnig búskap á hálfri
{
hefur látið byggja á hól viö Grímstungu og sést á myndinni.
iston og hóf upp raust á ný meö
rótgrónum íslenzkum takti:
Fyrir allt mitt feröalag
fæ ég litla borgun.
Nú má ekki drekka í dag,
ef duga skal á morgun.
Lárus: Jæja, það er bezt að fara aö fara
heim til þess aö halda ekki vöku fyrir þeim
lengur.
Björn: Nei, viö tökum nokkrar í viöbót.
Lárus kveður og fleiri taka undir:
Morgunblærinn eyöir yl,
um mig slær til baga.
Hlýrra væri aö halda sig
heima á kærum maga.
Þegar slítur hérvist hel,
heims fánýtum sonum.
í helvítis eldavél
ýstran hlýtur loga vel.
Vísan var ort um danskan skipstjóra á
Blönduósi þar sem veriö var aö vinna við
uppskipun, en mönnum var illa viö
danskinn.
Lárus: Er Magni farinn?
Magni: Ég er hér.
Lárus: Það er bara að hann sofni ekki
undir þessum hávaöa.
Þaö kumrar prakkaraskapurinn í Gríms-
tungubóndanum og einhver byrjar aö
syngja hjáróma röddu:
Kerling ein á sandi sat...
,,Þetta er svo gróft þaö er ekki farandi
var liðin hjá fram í heiðanna ró. Ég fór
heim aö Hofi þar sem ég gisti, en fyrir
svefninn fékk ég mér gönguferö upp í fjall,
lagöist þar niður á grasbala og hlustaöi
dalinn.
Þættir íslandssögunnar
á hlööum Vatnsdalsins
Vatnsdælingar geta státaö af sterkum
stofnum og um hlöö Vatnsdalsins hafa
fariö tilþrifamiklir þættir íslandssögunnar.
Þar fór Ingimundur gamli og synir hans,
Grettir glímdi viö Glám í Vantsdal og
þannig má lengi telja atriöi se'm hvert
mannsbarn á íslandi þekkir. Úr þessum
jarövegi er Lárus Björnsson í Grímstungu
kominn, maður sem ávallt hefur trúaö
meir á dugnaö og kjark einstaklingsins en
styrkjakerfi hins opinbera og forsjá þess.
Forsjá ríkisvaldsins hefur ekki dugað
honum á heiðunum og sú staöreynd aö
hann hefur um áratuga skeið rekið eitt
umfangsmesta bú á íslandi er ekki í
neinum tengslum viö forsjá kerfisins.
Lárus í Grímstungu fæddist á Réttarhóli
í Forsæludalskvíslum 10. desember 1889,
sonur Björns Eysteinssonar og Helgu
Sigurgeirsdóttur sem reistu Réttarhól um
20 km inni á heiöinni frá næstu byggö. Þar
var strangt að búa og vettlingatök voru
ekki ráðiö til þess aö komast af. Þar dugöi
ekkert nema kjarkur og áræði, seigla og
vinskapur viö landiö, trú á það. Þar
fæddist einnig Þorsteinn bróöir Lárusar
árið áöur, en Þorsteinn varö landnáms-
maður Hellu á Rangárvöllum. Björn
Eysteinsson ritaöi gagnmerka sjálfsævi-
jöröinni Hnausum. Lengst af á sinni tíö
hefur Lárus veriö stærsti bóndi sýslunnar
aö fjártölu og hrossaeign, sem mest hefur
oröiö talsvert á 2. hundrað hross og gjöld
hans til hins opinbera hafa veriö hærri en
margra þeirra sem klæða sig kyrtlum
kerfisins og mikiö berast á í fyrirgreiðslu-
samfélaginu. Lárus í Grímstungu hefur
vakaö yfir jörö sinni og velferð hennar og
með Péturínu Jóhannsdóttur konu sinni
hafa þau sótt fram með atorku og
drengskap á bæöi borö.
Fylgifiskar
Grímstungubýlisins
Stórbýliö Grímstunga er fremst í
Vatnsdalnum vestanverðum, en jörðin er
ein sú landmesta og kostamesta í
Húnavatnssýslu. Víðátta beitarlandsins
afmarkast af Vatnsdalsá að austan, en
Álftaskálará aö vestan. Rétt noröan viö
túniö í Grímstungu sameinast þessar ár
og þar myndast tungan sem jörðin er
kennd viö. Bæði Vatnsdalsá og Álfta-
skálará koma af Stóra-Sandi, en Gríms-
tunguheiöi liggur á milli þeirra. Vatnsdalsá
á upptök sín framarlega á Stórasandi, en
þegar kemur norðarlega á Grímstungu-
heiöina má rekja slóö hennar í hrikalegum
klettagljúfrum meö mörgum fögrum
fossum þar sem hvammar og angandi
blómaskrúð eiga sér ból á björtum
sumardegi. Fossar þessir heita kraftmikl-
um nöfnum, Stekkjarfoss, Dalsfoss,
Skessufoss, Bergbúi, Kerafoss, Giröir,
Sjá næstu síðu