Lesbók Morgunblaðsins - 07.01.1979, Blaðsíða 5

séra Kolbeinn Þorleifsson m FYRIRMYNDANl 1. hluti R
Túlkunaraðferð, sem eiti sinn var nefnd andleg spekt, en iaunsögn uppá síðkastið. t
Undanfarin tvö ár hefi ég setið á
Landsbókasafni íslands og kynnt mér
kostulegar bókmenntir frá fyrri öldum,
sem þar eru varðveittar í handritum.
Bókmenntir þessar eiga það sameig-
inlegt að vera kristnar, enda þótt þær
fjalli bæði um biblíulegt efni og efni
Eddukvæða. í þeim er beitt túlkunar-
aðferðum, sem voru tíska um allan
hinn kristna heim um aldir, og þá var
sama, hvort túlkuð voru æfintýri,
helgisagnir, sagnfræðilegt efni, elleg-
ar náttúrufræði. Þessi túlkunaraðferð
leiddi auðvitað til þess í aldanna rás,
að fræðigreinar eins og náttúrufræði
hlutu að staðna, því að dýr og fuglar
urðu að táknum, sem ekki mátti hrófla
við. Bestu dæmin um þetta eru táknin,
sem bundin voru fuglunum Halkíon og
Fenix. Á Þjóðminjasafni íslands er
geymt höfuðlín frá Snóksdal, þar sem
fuglinn Fenix er sýndur í öllum
myndum sínum, samkvæmt þjóðsög-
unni.
í rauninni þýða þessar myndir
ekkert annað, en að verið er að segja
söguna af þjáningu og upprisu Drott-
ins vors Jesú Krists. Síðar mun ég
fjalla nánar um þessa sögu.
Þessi túlkunaraðferð heitir á máli
13. aldar „andleg spekt“, en á máli 17.
aldar „andleg útþýðing" eða andleg
merking“, einnig „annarleg merking",
á latínu „allegoria". Nú nýverið hafa
menn farið að nota orðið „iaunsögn“
um þetta fyrirbæri, og er sú merking
komin úr ritum Einars Pálssonar.
Nú er það svo, að andleg merking
oröa eða sagna var mjög algeng á
miðöldum. Menn kunna því að draga
þá ályktun, að andleg túlkunaraöferð
hafi lagst niður við komu siðaskipt-
anna til íslands, en slíkt er hin mesta
firra. Ég hefi lesið kvæði um fuglinn
Fenix, sem ort er 1812, sem nákvæm-
lega præðir hina andlegu túlkunarleið.
Og hvað er kvæði Jónasar Hallgríms-
sonar um sumardaginn fyrsta. („Ad
amicum“) annað en andleg miðalda-
spekt.
Okkur nútímamönnum er það tamt
að leggja sálfræðilegan dóm á skáld-
skap. Með þessu á ég við, að skáldið
leitar tjáníngarinnar í tilfinningalífi
sínu. Myndmálið, sem hann notar,
beinist aö hinum innra manni hans
sjálfs og áheyrandans. Þegar talað er
um dýpt í skáldskap, er átt við það, aö
skáldið beinir huga lesandans inn á
við, svo að hann sér myndirnar í huga
sínum, og þar fá þær merkingu. Þetta
þýðir blátt áfram, aö maðurinn sér í
skáldskapnum sína eigin mennsku.
Hin andlega spekt leitaði í allt aöra átt.
Hún reyndi að beina huga lesandans
til himna, og hún gerði það með
markvissum hætti, svo að lesandinn
gat ekki villst. Táknmáliö tók ekki
miklum breytingum öldum saman.
Það var fast og öruggt. Hrafninn var
táknmynd hins vonda, dúfan tákn-
mynd hins góða. Á því gat enginn
villst. Nútímaskáld hafa aftur á móti
gert hrafninn að miklu gæöablóði, en
það er ekki andleg spekt, heldur
hreinasta falskenning eftir skilningi
fortíðarinnar. Davíð Stefánsson og
séra Jón Magnússon í Laufási eru
tveir andstæðir pólar, hvað snertir
skilning á hröfnum. Séra Jón yrkir að
andlegum hætti, en Davíö aö nútíma-
legum.
Þarna erum við komnir að einum
mikilsverðum punkti varðandi hina
andlegu merkingu. Hún blandaðist
saman við þá heildarhugsun, sem
almennt er nefnd hjátrú nú á dögum.
Og það er kannski þess vegna, sem
andlegar bókmenntir 17. aldar hafa
um langt skeið verið hundsaðar af
síðari alda mönnum. Enginn þekkir nú
afrek séra Jóns í Laufási og séra Páls
Björnssonar í Selárdal á þessu sviði. Á
hinn bóginn hafa menn byggt 74-
metra háa kirkju til minningar um
samtíðarmann þeirra, Hallgrím Pét-
ursson, sem var gott skáld, en virðist
ekki hafa haft fullt vald á hinni
andlegu spekt á borð við hina. Þetta
er gott dæmi um sögufölsun, sem
gerir einn að dýrlingi, en annan að
galdramanni, meö óréttu þó.
í þessum greinum mínum ætla ég
að draga fram í dagsljósið ýmsar
gleymdar heimildir um andlega spekt
þeirra 17. aldar íslendinga, og mun ég
um leið bregða mér til beggja átta í
tímanum eftir því sem verkast vill til
að finna hliðstæður. Ef fólk hefur
einhverja skemmtun af þessu þá er
vel. En ég verð að vara fólk við. Þessir
gömlu menn voru ekkert að kinoka
sér við að nefna hið illa með réttum
nöfnum. Tilveran átti sér sess milli
tveggja skauta, Himnaríkis og Helvítis,
og líkingamálið bar þess vott. Á hinn
bóginn verður að geta þess, að hin
andlega spekt gat af sér í útlandinu
ódauðleg listaverk, sem samtíma-
menn þessara íslendinga skrifuðu.. Á
ég þar við „Paradísarmissi“ Miltons
og „För pílagrímsins“ eftir Bunyan.
Séra Jón í Laufási orti hliðstæður
beggja þessara verka, sem nú eru
íslendingum ókunnar. Og þær verða
íslendingum ókunnar svo lengi sem
lærdómsmenn þeirra forsmá þennan
rammíslenska arf.
Oddur biskup Einarsson var
biskup í Skálholti í 41 ár.
(1589—1630). Eitt af því, sem
hann gerði á biskupsárum
sínum var aö þýða á íslensku úr dönsku
bók nokkra, sem kallaöist „Reisibók
Búntings". í henni var sögustööum
Biblíunnar lýst, bæöi landfræðilega og
söguiega. Nöfn sögustaða voru þýdd á
norrænu (þ.e. íslensku), og hvar sem
tækifæri gafst var dregin andleg
merking af ferðum hinna heillögu
persóna. Þessi bók var upplögö
handbók fyrir presta, sem vildu krydda
ræöur sínar með andlegum líkingum.
Víöa má sjá, að skáld sautjándu aldar
hafa notaö þessa bók, ellegar einhverja
hliðstæöu hennar í útleggingu sinni.
Sem dæmi um þýðingar á staöanöfn-
um má taka nokkur úr Bók dómaranna:
Besek = reiðarþruma og elding; Zephat
= sjónarhæð eöa varöa; Hama = bölvan;
Gaza = sterk; Arad = skógarasni;
Zaanaim = eikur; Thabor = klárt eöa
bjart fjall; Hazor = grænt haf eða grænn
garöur; Jesreel = Guös sæöi. Orðaskýr-
ingar þessar eru stakar, og er sjaldnast
út af þeim lagt, nema þær tengist
andlegri sögu dómaranna, sem er þá
jafnan tekin sem fyrirmyndan (fígúra)
upp á baráttu Krists og kirkjunnar.
Þetta orö: „fyrirmyndan“ er því lykilorð í
þessari túlkunaraöferö. Staöir og
persónur eru fyrirmyndanir þess, sem
gerist í sögu Krists, og ef því er aö
skipta, sögu kirkjunnar, brúöar Krists.
Hetjan er nær ætíö fyrirmyndan Krists.
Hann berst fyrir brúöi sinni kirkjunni
móti hinum helvíska dreka. Allt Gamla
testamentiö og apókrýfu bækurnar eru
heimfæröar upp á þessa fyrirmyndan.
Svo líking sé tekin af formála Sverris
sögu í Flateyjarbók, berst hinn Algjöri
Styrkleiki viö Grýlu og vinnur fullkominn
sigur.
í þetta skipti skulum vil fylgja herra
Oddi Skálholtsbiskupi á ferö hans og
Buntings til Paradísar, og vita hvers viö
verðum vísari.
„Þetta orö Paradís, sem á hebresku
nefnist Pardes, merkir einn fagran og
lystilegan myrtegarö eöa aldingarö, í
hvörjum mörg myrtitré vaxa, hvör aö
bera smá ávexti og ber, og nær menn
pressa eöa fergja þaug, þá rennur út af
kostulegt og sætt vín.
í Heilagri skrift kallast sá staöur, hvar
í Paradís hefur veriö Eden, þaö er
vellyst, því þar hefur veriö yfirfljótanleg
nægö af allskyns vellyktandi blómstr-
um, jurtum, trjám og eplum, fuglasöng,
og fullt af öllum lystilegum hlutum. Og
eftir því, aö Paradís tilskikkuð fyrir þann
fyrsta mann, og alla hans eftirkomend-
ur, þá er þaö til ónýtis, ef nokkur vildi
þenkja, aö þaö hafi veriö einn lítill
aldingaröur, og ekki utan fáeinar mílur
á breidd, heldur aö þaö hafi verið sá
helsti og besti staöur á jöröunni, svo
sem hefur veriö Syria, Mesopotamia,
Damaskus og Egyptaland, hvar Jerusal-
em stóö í miöjunni, og aö þetta sé svo í
sannleika, þá útvísa þaug fjögur fljót
eöa vatnsföll, sem runnu um Paradís,
Örkin hans Nóa, dúfan og hrafninn eru fyrirmyndanir úr gamla testamentinu, sem
voru afar vinsælar í skáldskap og list. Séra Jón Magnússon í Laufási orti heila rímu
um þetta efni og gerði sér lítið fyrir og lagði út af mannspilunum í mansöng rímunnar.
Dúfan meö olíukvistinn táknaði Heilagan Anda, sem flutti fagnaðarerindi Friðarins
bæði.Nóa og öörum mönnum. Hrafninn var aftur á móti skrattinn sjálfur. Fólkið sem
kallsaði Nóa var fyrirmyndan þeirra sem köllsuðu Guð. — Hér sýnir Gustave Doré
örkina, dúfuna, og fólkið sem kallsaði fyrirheiti Guðs.
©