Lesbók Morgunblaðsins - 07.01.1979, Blaðsíða 12

ORÐ I BELG
Jóhann Sveinsson frá Flögu
GRALLARABRJÓTUR
— GRALLARASPÓI
Stundum hlusta eg á morgunþætti
útvarpsins. Oft er aö þeim góö
dægradvöl og jafnvel fróöleikur
nokkur. í einum slíkra þátta talaði
Árni Óla fræöimaður um sálma og
sálmabókaútgáfur, greinagóö
frásögn. En eitt atriöi leyfi eg mér aö
gera athugasemd viö. Árni nefndi
mismunandi merkingar á orðinu
grallari og oröum, sem af því eru
dregin, m.a. grallarabrjótur (má eins
vera ritað í tveimur oröum), kenningu
á presti, og vitnaöi í Bólu-Hjálmar. Á
hann þar við vísuna — Grallara-
brjótur gæöaspar o.s.frv., sem prent-
uð er í Bólu-Hjálmars sögu (útg.
1911, bls. 142). Vísan er þar sögö
eftir Bólu-Hjálmar um sr. Sigurö
Sigurðsson, síðast prest á Auökúlu,
en það er algert mishermi. Vísan er
vafalaust hvorki um sr. Sigurð né eftir
Hjálmar, enda er margt missagt í
sögunni, og veröur aö nota hana sem
heimild meö ýtrustu gagnrýni.
Kem eg þá aö tildrögum vísunnar,
en lesöndum til skilningsauka vil eg
hafa svolítinn formála. Notazt haföi
verið viö andlegan kveöskap til
helgihalds í landi hér, sálmabók og
messusöngbók, (Grallarann), allt frá
sögum Guöbrands biskups nálega
óbreyttan, þótt útgáfur væru margar,
fram um aldamótin 1800. En 1801
kom út ný sálmabók (Messusaungs
og sálmabók). Þá útgáfu önnuöust
Geir biskup Vídalín og Magnús
Stephensen. Mun sá síöarnefndi hafa
mestan þátt átt í verkinu og sett sitt
mark á þaö, því að Geir var enginn
atkvæðamaöur, þótt lærður væri vel
og hiö mesta valmenni^kallaöur Geir
góði), en Magnús starfsmaður mikill
og ráðríkur. Ekki var bókinni vel
tekið, og spruttu af deilur og ófagrir
kviölingar. Öllum spjótum viröist hafa
veriö beint gegn Magnúsi, en ekki
Geiri. Mörgum hinna gömlu sálma var
umbylt mjög gerræðislega. Aö vísu
höföu margir þeirra verið hinn argasti
leirburður. En þótt Magnús væri
gáfaöur, hámenntaður aö þeirra
tíöarhætti og bæri aö mörgu leyti
höfuö og heröar yfir samtíðamenn
sína, var hann ekki snillingur hvorki í
Ijóðum né laffsu máli, sízt þó Ijóöum.
Uröu því breytingarnar og margir nýir
sálmar, sumir eftir Magnús sjálfan,
æriö afkáralegir og hlíttu meira aö
segja ekki réttum bragreglum. Verst
var, þegar Magnús breytti sálmum
eftir góðskáld samtíöar sinnar, t.d.
sálmum Jóns Þorlákssonar á
Bægísá. Eins og nærri má geta um
svo gáfaðan og menntaðan mann,
auk þess mjög snortinn af
skynsemistrú (rationalismus), lagði
hann engan trúnaö á erfðasynd,
fórnfæringarkenninguna né djöfulinn
sem persónulega veru. Ber sálma-
bókin þess glögg merki, aö sneitt er
hjá þessum atriöum. Samt segír Jón
biskup Helgason: „Hún (sálmabókin)
var fjarri því aö vera ókristileg eöa
óevangelisk — “ (Kristnisaga íslands
II, bls. 288). Og ennfremur segir Jón:
„Magnús haföi mætur á kristinni trú"
(s.r., bls. 286). Hefir bókstafsþrælum
og djöflatrúarmönnum heldur en ekki
brugðið í brún, er bókin kom út, og
almúginn hefir verið sama sinnis
sökum vanafestu. Sérstaklega sökn-
uðu sumir sárlega djöfulsins, sem
burt rekinn var úr bókinni. T.d. segir
sr. Sæmundur Magnússon Hólm:
Andleg sálma er oröin bók
andskotalaust rusl.
Benedikt skáld Gröndal eldri slær
léttara tón og þykir ekki mikil eftirsjá
aö honum í neðra:
Á guöi hef eg það trúartraust
hann tilbeiðslu þiggi djöflalaust.
Kem eg þá að vísunni, sem vitnaö
er í hér aö framan og er tilefni þessa
greinarkorns, en hún er birt í — Om
digtningen pá Island í det 15. og 16.
árhundrede 1888, bls. 428, doktors-
riti Jóns Þorkelssonar yngra (forna).
Læt eg Jón hafa oröið: „Stephensen
blev af de gamle gudfrygtige,
konservative betitlet med alle slags
forhánende navne; sáledes blev det
næsten stáende frase at kalde ham
„gradualets bryder" (gallara brjótur),
som f.ex. i dette vers:
Grallarabrjótur gæðaspar
gengur Ijótur tilsýndar
um hraungjótur ágirndar
á tréfótum stórsyndar."
Vísan á því viö Magnús Stephen-
sen, en ekki sr. Sigurö á Auðkúlu, og
Bólu-Hjálmar hefir sjálfsagt veriö
barn aö aldri er hún var kveöin. Vísan
er nákvæmlega eins í báöum þessum
ritum, nema Bólu-Hjálmars s. hefir
hraungrjótiö f. hraungjótur í 3. bragl.
Auk þess væri kenningin ótæk um
prest og gæti naumast átt viö nema
e-n, sem bryti gegn Grallaranum eöa
aö minnsta kosti gegn helgum
fræöum. Brjótur er sá, sem brýtur
e-ð, t.d. sveröa brjótur: hermaöur;
gulls brjótur; konungur, sem brýtur
gullið til gjafa fyrir menn sína
(Reyndar er einnig gefinn n.m. í
Bólu-Hjálmarss. annar lesháttur:
-njótur f.-brjótur, sem væri skaplegri
kenning, ef um prest væri aö ræða).
Þá vil eg minnast á orðið —
grallaraspói. Oröiö er gefiö í viö-
bætinum viö orðabók Blöndals og
látiö merkja, gleiðgosa o.fl., en ekki
er það úr bókum tekið, heldur þá úr
mæltu máli, en aldrei hefi eg heyrt
oröiö í munni manna í þessari
merkingu. En oröiö hefir veriö haft
um prest, raunar kenning á slíkri
persónu, og er einkar vel viöeigandi,
þótt ekki sé kenningin sérlega
viröuleg, sbr. vísuna:
Loks þegar snjóinn leysti í ár
lands um flóann kunnan,
kom meö lóum grettur, gráar
grallaraspói aö sunnan.
Tilefni vísunnar var það aö sr.
Guðjón Hálfdánarson fékk Saurbæ í
Eyjafirði og fluttist þangaö sunnan af
landi vorið 1882. Vísan er eftir Jónas
Jónasson, kunnan hagyrðing í Eyja-
firði (Sjá Vísnasafnið I, bls. 101,
ennfremur s.r. II, bls. 149, safnað og
útg. af Jóhanni Sveinssyni; Óðinn XII,
bls. 8, en þar er vísan rangfeðruö).
INDÍÁNA
„011 menning
okkar
byggist á
frjósemi“
Ofan á allt annaö sem gert hefur veriö
bandarískum indíánum til miska, bætist nú þaö, aö
fjöldi indíánakvenna hefur verið geröur ófrjór.
Eftir Rainer Paul.
Indíánar á víga-
slóð, í óeigín-
legri merkingu
pó, sem betur
fer. Þeir eru
parna búnir að
tjalda á flötinni
framan við Hvíta
húsið, komnir til
að verja rétt sinn
og kæra meintar
misgerðir.
Lamahjörtur hét höfðingi af ættstofni
Cheyenneindíána í Norður-Ameríku;
hann var frægur af hreysti sinni og
hugdirfsku og fara af honum miklar
sögur. Hann féll í bardaga við hvíta
menn sem voru þá óðum að leggja undir
sig lönd indíána en útrýma þeim sjálfum.
Það verk gekk svo vel, sem kunnugt er,
aö indíánum stórfækkaöi þar til þeir
komust fyrir á nokkrum smáskikum sem
hvítír menn létu þeim eftir hér og hvar
um landið. Hafa indíánar hjarað Þar við
bág kjör, að ekki sé meira sagt, og sífellt
verið nær þeim gengið, og nú undan-
farna mánuði hafa legið fyrir Bandaríkja-
þingi frumvörp til laga þess efnis, að
þeir skyldu sviptir þeim litlu réttindum
sem eftir voru. En áfram með Lama
hjört. Menn hans heygðu hann með
viðhöfn uppi í fjöllum, ekki alllangt frá
þar sem nú er „höfuðstaður" Chey-
enne-byggðarinnar og heitir eftir hon-
um: Lamahjörtur, og er gott dæmi um
indíánaþorp nú á dögum.
Þetta er heldur nöturlegur staöur.
Þegar þurrkar eru vaöa menn rykið á
götunum í ökkla, en eftir rigningar leðju.
Hús rísa fæst undir nafni, þetta eru
lágreistir kofar, vanhirtir eins og flest
annaö þarna. Þó er meiri menningarbrag-
ur á sumum en öörum, eigendur hafa sett
upp nafnspjöld sín og stendur t.d. „Stóra
vinstrihönd" á einu og „Horfir-um-öxl“ á
öðru, hvort tveggja gömul og gegn
Cheyenne-nöfn.
Landslagið bætir aö vísu upp bæinn;
það er stórkostlegt. Bæjarbúar láta sér þó
fátt um þaö finnast, enda hafa þeir um
annaö aö hugsa. Það búa ein 2000
Cheyenneindíána á þessum slóöum — og
þeir eru allir á framfæri ríkisins. En ríkiö
skammtar naumt þarna eins og víöar.
Indíánarnir berjast í bökkum. Þeir eru
afskiptir í flestum greinum. Þess gætir í
framkomu þeirra, aö þeir hafa átt illu aö
venjast; þetta eru fáskiptnir menn, þöglir
og tortryggnir, og trúlega orðnir nokkuö
ólíkir forfeörum sínum, Cheyenneköppum
þeim sem unnu ásamt Siouxmönnum
frægan sigur á liöi Custers (hershöföingja
sem svo er nefndur þót't hann yröi reyndar
aldrei nema undirofursti) við Little Big
Horn. Þaö var einn síðasti sigur indíána.
Þeir hlutu aö tapa stríðinu.
Læknar virðast teknir við
Reyndar leit svo út um mitt þetta ár, aö
indíánar væru komnir í vígahug á ný eftir
nærri 100 ára friö. Um miðjan júlí
söfnuðust ein 3000 indíána saman í
Washington, og sumir komnir gangandi
um nokkur þúsund kílómetra veg, og
slógu þar tjöldum. Þeir voru komnir til að
vekja athygli yfirvalda á kröppum kjörum
sínum og setja fram kröfur sínar og ekki
sízt til aö kæra meint mannréttindabrot
sem þeir kölluöu skipulega tilraun til
þjóðarmorös, hvorki meira né minna. Þeir
kváöu framtíð indíánaþjóðanna í hættu,
þaö væri hreinlega veriö aö reyna aö
útrýma þeim. „Öll menning okkar byggist
á frjósemi," eins og einn forvígismaöurinn,
Maria Sanchez, dómari Cheyenneætt-
stofnsins í Lama hirti, komst aö oröi, „og
þegar reynt er að ræna okkur henni
hljótum við aö örvænta um framtíö
þjóöarinnar."
Því miöur eru þessar ásakanir um
útrýmingu ekki jafnfjarstæöukenndar og