Lesbók Morgunblaðsins - 05.03.1983, Blaðsíða 6

Orð fá ekki lýst snilli Vincent Wan Goghs. Verk hans eru ein
fær um það. Eins og gefur að skilja eru þau dreifð um
heimsbyggðina. Langstærsta safn mynda hans er í Amster-
dam, f safnhúsi sem ber nafn hans og hollenska ríkið lét reisa
eftir að bróðursonur Vincents og nafni (Theósson) gaf hol-
lensku þjóðinni safn sitt, en hann var einkaerfingi að öllum
myndum, sem listamaðurinn lét eftir sig.
f listasafni Fjölva er að finna bókina Líf og list van Goghs
í þýðingu Þorsteins Thorarensens (Útg. 1979), og er sú bók
langbesta heimildin um listamanninn, sem völ er á á íslensku,
ekki síst fyrir þær sakir að þar birtist fjöldi vel Iitgreindra
Ijósmynda af sumum bestu málverkum hans og sumra vina
hans og samherja, s.s. Paul Gauguins og Toulouse-Lautrecs.
Eru myndirnar, sem fylgja þessari grein, teknar þaðan með
góðfúslegu leyfi þýðandans.
Lífsþorsti heitir skáldsaga Irvings Stone (Mál og menning
1947. Þýð. Sigurður Grímsson), sem lýsir æviferli listamanns-
ins. Post-Impressionism: From Van Gogh to Gauguin (John
Rewald, The Museum of Modern Art, New York, 1956) lýsir
stöðu Vincents í listasögunni. Þeim sem nenna að elta ólar við
sálfræðiiegar skýringar á listsköpun van Goghs skal bent á
bók Humberto Nagera, Vincent van Gogh: A Psychological
Study. (Allen and Unwin, 1967.)
Síðasta sjálfsmynd van Goghs, gerð 1889 eða 1890. Listamaöurinn
lét eftir sig 40 fullunnar sjálfsmyndir, og bera þær miskunnarlausri
hreinskilni hans og tjáningarkrafti fagurt vitni. í þessari mynd sést
van Gogh fjötraður af ótta viö þá vitfirru, sem tróð hann eins og
mara og varð honum loks að aldurtila, aðeins 37 ára gömlum.
Hér má einnig greina þá gífurlegu viljafestu, sem gerði honum
kleift að halda óvættum huga síns í skefjum um langa hríð og
skapa á meðan listaverk, sem fáa eiga sína líka. Myndin er í
Louvre-safninu í París.
Síðari hluti greinar Guðbrands
Gíslasonar um Vincent van Gogh
í tilefni sýningar Leikfélags Akur-
eyrar á Bréfberanum frá Arles
Þáttaskil í lífi
og list van Goghs
Þegar Vincent van Gogh kom
til Parísar veturinn 1886, var
sem lykist upp fyrir honum ný
veröld. Til þess tíma hafði hann
mótast mjög af listahefð föður-
lands síns, Hollands, sem var
rótgróin og orðin íhaldssöm í
málaratækni og listskoðun. En í
París var um þessar mundir öld-
in önnur. í menningarlífinu var
viðteknum sjónarmiðum óspart
lagt fyrir róða, hvort heldur var
í bókmenntum, málaralist, tón-
list eða vísindum, en nýjungar í
hávegum hafðar. Symbolisminn
var orðinn aðal farartæki hugs-
uða á leið þeirra til aukins
sjálfsskilnings, og málarar,
langþreyttir á staðlaðri mynd-
byggingu listaskólamanna, leit-
uðu nýrra leiða í meðferð lita og
freistuðu þess að festa áhrif
hins síkvika augnabliks á léreft-
in: impressionisminn hafði litið
dagsins ljós.
Ekki leið á löngu þar til mikl-
ar litabreytingar urðu í verkum
Vincents. í stað þeirra þungu og
dimmu jarðarlita, sem einkennt
höfðu byrjandaferil hans, komu
skærir litir og sterkir, enda við-
fangsefnin nú allt önnur en lún-
ir hollenskir bændur og vesælir
námuverkamenn. Vincent tók að
mála andlit, blóm og landslag af
sömu elju og einkennt hafði
starfshætti hans áður, og á að-
eins tveimur árum í París mál-
aði hann á þriðja hundrað mál-
verk. Þar af voru um 50 blóma-
myndir, 35 kyrralífsmyndir og
um 50 landslagsmyndir.
En þrátt fyrir að ýmsir vina
hans mætu list hans að verðleik-
um, þar á meðal bróðir hans,
Theó, og gamall listaverkasali
að nafni Pere Tanguy, urðu fáir
til að kaupa myndir hans, og þá
aðeins fyrir hlægilegt verð, eða
sem samsvaraði t.d. andvirði
einnar máltíðar. Vincent hélt
sýningu á verkum sínum á veit-
ingahúsi nokkru, en gestir þar
höfðu meiri áhuga á matseðlin-
um en skærlitu veggfóðrinu, og
engin mynd seldist. Þar sem af-
köst Vincents voru gífurleg,
reyndist honum erfitt að halda
til haga verkum sínum, og lentu
hundruð þeirra á glámbekk og
hafa aldrei fundist, þrátt fyrir
ástríðufulla leit seinni tíma
listfræðinga. Þegar hann fór frá
Hollandi, skildi hann eftir sig
um fimm hundruð verk, þar af
200 málverk, og var þeim komið
fyrir í geymslu hjá trésmiði
nokkrum, sem henti þeim í
ruslasala þegar hann þurfti að
rýma geymsluna. Ruslasalinn
keyrði síðan þennan fjársjóð á
hjólbörum um göturnar í Breda
og seldi hverjum sem hafa vildi
fyrir nokkrar krónur stykkið,
eða á enn lægra verði, ef menn
slógu til og keyptu málverk í
tugavís. Þannig þóttist einn
borgari hafa gert ágæt kaup,
þegar hann eignaðist nokkrar
tylftir af myndum og notaði til
að stoppa í rifur á veggjum hjá
sér, og annar, kráareigandi, var
ekki síður lukkulegur með að fá
nokkra tugi mynda fyrir slikk,
sem hann gat notað sem verð-
laun fyrir bjórþamb á ölstofu
sinni. Þegar Vincent fór frá
Antwerpen til Parísar 1886,
skildi hann eftir sig mikinn
fjársjóð snemmverka sinna, en
af þeim hefur hvorki fundist
tangur né tetur til þessa dags.
I honum búa tvær
ólíkar mannverur
Það var því ekki að furða, að
hann leitaði enn á náðir bróður
síns Theó við komuna til París-
ar. Theó skaut yfir hann
skjólshúsi, og gaf honum pen-
inga fyrir fæði og klæði. En þótt
miklir kærleikar væru með þeim
bræðrum, varð sambúð þeirra
ekki árekstralaus, og olli þar
mestu um gengdarlaus sóða-
skapur listamannsins og stirt
skap. Var brátt svo komið, að
kunningjar Theós sniðgengu
6
heimili hans af ótta við að lenda
í klónum á skapofsamanninum
bróður hans, sem var til alls lík-
legur, væri sá gállinn á honum. í
bréfi til systur sinnar, rituðu á
þessum árum, lýsir Theó þessum
vandræðabróður sínum svo:
„Það er eins og í honum búi
tvær ólíkar mannverur. Önnur
þeirra er búin dásamlegum
hæfileikum, fíngerð og við-
kvæm. Hin er sjálfbyrgingsleg
og þrjósk. Þær koma fram í hon-
um til skiptis, svo hann talar
sitt með hvoru móti, en alltaf
þykist hann bera fram algild
rök... Það er sárgrætilegt að
sjá, hvernig hann er sjálfum sér
verstur...“
En þrátt fyrir skapofsa sinn,
sem gerði honum erfitt með að
umgangast fólk, og feimnina,
sem plagaði hann alla ævi, eign-
aðist hann í París nokkra trygga
vini, sem mátu hæfileika hans
að verðleikum, og kipptu sér
ekki upp við sérkennilega hegð-
un þessa sérlundaða Hollend-
ings. Meðal þeirra voru flestir
listamenn: Pissarró, Toulouse-
Lautrec, Signac, Gauguin, og
fleiri framúrstefnumenn. Vinc-
ent lærði margt af þessum nýju
vinum sínum, ekki síst varðandi
vinnslu myndflata og beitingu
litatækni, sem Seurat var upp-
hafsmaður að, og kölluð er po-
intilismi, eða deplatækni, en
hún er fólgin í því að mála
fjölda depla í mismunandi en
hreinum litum á myndflötinn,
þannig að litróf þeirra renni
saman fyrir auga áhorfandans.
Þá var listaverkasalinn gamli,
Tanguy, góður vinur hans, og lét
hann fá léreft og liti í skiptum
fyrir myndir, sem þá voru ill-
seljanlegar og vita verðlausar.
... að þær fari vel
á eldhúsvegg
Um þessar mundir bárust til
Parísar fyrstu japönsku
prentmyndirnar, og höfðu þær
mikil áhrif á Vincent vegna
skærra lita og einfaldrar stíl-
gerðar sinnar. Þá líkaði honum
vel, hversu ódýrar þær voru, en
þær kostuðu ekki nema nokkra
franka stykkið komnar til
Frakklands, og samræmdist
þetta vel þeirri hugsjón hans, að
listaverk ættu að vera neyslu-
vara alþýðunnar ekki síður en
þeirra, sem efnaðri voru. „Ég
leitast við að mála myndir mín-
ar þannig, að þær fari vel á
eldhúsvegg," skrifaði hann eitt
sinn. „Það má vel vera, að þær
henti líka á stofuvegginn, en það
gildir mig einu.“
En þótt Parísardvölin opnaði
augu hans fyrir nýjungum í
myndlist, og efldi hann til nýrra
dáða í verkum sínum, reyndist
hún honum erfið líkamlega og
andlega. Hann drakk sér til
óbóta. Vinur Vincents, Toul-
ouse-Lautrec, var ofdrykkju-
maður af því taginu, að hann
drakk daglega, og fyllti holan
göngustaf sinn af koníaki þegar
venja átti hann af sötrinu, en