Lesbók Morgunblaðsins - 19.11.1983, Blaðsíða 12

Steinar Sigurjónsson:
Skynsemisharðlíi
Fyrsti hluti af þremur
Fyrir nokkru fékk ég veður af því að verið væri
að halda friðardaga, og þá mundi ég að ég átti
gamalt riss sem vildi í eitthvað svipaða átt og
erindi friðarvikunnar, þar sem að sjálfsögðu var
minnst á eldinn mikla. Þó má ég segja að þetta
fjalli öllu heldur um ástæðurnar fyrir því að
Surtur kunni að halda að sunnan. Þegar ég fór að
athuga þessar slitrur sá ég strax að ég mundi
varla fá nennu til að gánga að fullu frá þeim
(ekki að búa til heila bók eins og ég hafði öndvert
í huga) og ef ég léti þetta ekki í eitthvert blaðið
strax mundi það halda áfram að vera hvergi til,
sem er leitt ef það gæti samt hitað enn upp í
einhverjum. Ég sé að margt í þessu gefur tilefni
til lángtum nánari umfjöllunar, og satt að segja
leiðist mér endurtekning nokkurra viðkvæmra
orða sem ég skýri ekki og auðvelt er að teygja,
eins og til dæmis orðin skynsemi og gáfur. Eg bið
því lesandann að hjálpa sjálfum sér í lestrinum
ogþýða þessi orð jafnóðum eftir því sem hann
hefur skap til.
Það er álit sumra að þessi þjóð sé mjög ágæt að
ýmsu, og ég býst við að svo sé. Hún hefur íþrótt-
irnar til að teygja úr sér og hæli til að sjá um sig.
Margir hafa haft orð á því að hún væri gáfuð,
sem er lángtum meir til efs, en þessi þægilega
hugsun verður til fyrir nokkuð uppblásna dýrkun
á skynseminni, sem mig grunar þó að hafi orðið
hugsanleg fyrir landlægan sljóa. Jafnvel á 13. öld
var farið að minnast á þetta sem sérstaka
frónsku: „Hann er mjög íslenskur fyrir tómlæti
sitt.“ Árni Þórarinsson sagði að í okkur vantaði
barnið, og oft er það nú svo að samtöl manna
minna hvað helst á upplýsingaskipti í talstöð,
þótt mannlegu máli ætti hvað helst að svipa til
sjálfkræfni andardráttarins.
Hvað er hægt að gera fyrir fólk á tímum þegar
allt er hægt að kaupa, lækna og þróa, nema að
troða í það hyggindaklókri þekkingu á hlutum?
Það er að vísu gert, því það er billegt. En grúskið
verður fremur en allt annað til að drepa þokkann
í manneskjunni. Og þegar allt kemur til alls,
hvaða þjóðir hugsa jafn sjúklega um óþrifnað og
skelfingu fátæktar og hinar feitætu þjóðir?
Þetta þykja gildustu aðalsmerki þjóðanna í
dag: ef þær geta blásið sig út í anda sem saman
stendur allur af því heilbrigði hugsunar sem ekki
lætur hánka sig, en um leið á engan glæsileika í
fífldirfsku, og manni virðist sem þær leggi lífið
við að rýna og grúska sem mest.
En hvernig líður þessari dyggð sem á að vera
svo óbrotleg og svo miklu er kappkostað til að
öðlast? Hvernig er hún í raun og veru, því þetta
er alvarlegt mál. Er hún söngvin og fögur? Hefur
hún eitthvað að segja? Með leyfi að spyrja: Er
skynsemin andlegs eðlis?
Eftir að hafa árum saman furðað mig á því
ofurkappi sem þjóðirnar leggja í eflíngu upplýs-
íngar og þróun vísinda hef ég ekki komist hjá að
sjá að dýrkun þessarar ytri gáfu kemur örugglega
til fyrir andleg óþrif. Og ég segi það satt, að
ekkert er jafn ílla þroskað og skynsemin.
Jafnvel þótt maður reyni að afsaka fróna með
því að þeir megi kallast frumstæðir, verða þeir
samt að teljast nokkuð hallærislega upplýstir. En
í sínum barnaskap, sem þó er hið eina sem við-
kunnanlegt er við þá, dá þeir það mest alls að
mega kallast skynsamir. Hvers vegna? Vegna
þess að fljótt á litið virðist það gáfulegt. En þegar
nánar er að gáð er það fyrst og fremst einfalt og
krefst þess ekki að menn séu skapandi. Til þess
að öðlast fróðleik geta menn lært á skóla, það er
einfalt mál, og það gera þeir. En bilið á milli
barnaskapar þeirra og skynsemislegs harðlífis er
of vítt og hefur skapað slíkan klofníng að þeir fá
ekki að njóta sín, og þá auðvitað fyrir það að þeir
hafa ekki öðlast þá skynsemi sem þeir þóttust
vissir um að sæi eða vissi, og þess vegna má segja
að þeir hafi ekki skilið gáfur sínar, því skynsemin
reynist innantóm, og þar með gánga þeir nokkuð
í lausu lofti. Fróðleiksmolinn þekkir veginn til
fróðleiksmolanna bræðra sinna, hafið engar
áhyggjur, en þótt honum bregðist aldrei að álpast
til þeirra, hvað hafa fróðleiksmolar yfirleitt að
segja manni? Og jafnvel þótt leitað væri til and-
legri sviða, til sjálfrar viskunnar: hvers virði er
hún, sem ávallt er svo kyrr og þreytuleg?
Það besta sem þjóð getur búið til innra með sér
er einmitt það sem hún óttast jafnan mest, hið
síúnga barn sjálfrar sín. En síst af öllu ætti þjóð
að belgja upp í sér skynsemislegan metnað, þenn-
an þrifnað sem Sigurður Nordal kallaði skarp-
vitra heimsku og sem enn hefur verið kölluð
skjáldborg meðalmennskunnar.
Nei, ég er í rauninni ekki að tala um það sem
sjúkdóm að við séum einúngis gædd hinum ytri
gáfum. Það er jafnvel vafasamt að við getum
kallast skynsamir, og vissulega hreinustu aular á
ýmsum sviðum harðstrángrar gagnrýni ef við
berum okkur saman við hinar miklu menníngar-
þjóðir Evrópu (og sem betur fer, hef ég leyft mér
að hugsa!) Én við höfum valið skynsemina sem
hið veglegasta ráð. Vegna þess einfaldlega að hún
er nálægari en allt annað og að sama skapi grunn
og einföld. Hún hefur engan frumleika til að bera,
og þetta er hið fyrsta sem hverjum heilvita
manni hlýtur að verða ljóst við nánari kynni af
henni. En við höfum ávallt belgt okkur í krafti
hennar, vegna þess einfaldlega að við héldum all-
an tímann að hún væri andlegs eðlis.
Það sem um er að ræða er blátt áfram það, að
það vit sem við erum ævinlega að dekra fram í
okkur er engu lífi keypt. Hið harða hyggjuvit
okkar er oftast komið til ára sinna, og það er
engu líkara en við fæðumst gömul. [Íslendínga-
sögur eru undarlega fullorðinslegar og mér finnst
stórmerkilegt að hvergi skuli vera hægt að finna
í þeim þótt ekki væri nema eina staka leiðslu eða
innblástur, en þetta styrkir enn grun manns um
að þær hljóti að hafa mótast að fullu með þjóð-
inni sjálfri og verið skráðar af einhverjum skrif-
urum; en þær eru auðvitað hvorki betri né verri
fyrir bragðið]. Maður sér strax og maður fer að
hugsa eitthvað um þessa skynsemi að hún er í
eðli sínu ekki aðeins gömul, heldur ávallt jafn
gömul! Það blánkasta við hana er þó það — og í
því felst aumíngjadómur hennar — að hún hefur
ekki vit á því að endurnýja sig.
Og í dag er svo komið að maðurinn snýst næst-
um eingöngu í kríngum billegustu gáfu sína, hið
þurra grúsk, sem nú fær allan mátt í sig frá
vísindunum, blindur á allar víðari gáfur, og innið
verður útundan.
Þetta kemur ekki endilega til fyrir hugsunar-
leysi, heldur það að hugsunin hefur skekkst.
Menn hugsa, því jafnan hlýtur þó maðurinn að
reyna fyrir sér í hugsun; og hver kann ekki sæmi-
lega við sig þegar hann fær að vera í friði við sitt
grúsk, hver vill ekki vera úngur og broshýr í sinni
þægilegu forvitni, hver vill ekki einmitt vera eins
og Pétur Pan, náúngi sem ávallt brosir og ávallt
er úngur? Því Pétur má eiga það að hann er
gæddur þeirri náðargáfu að geta ekki elst.
Hver er ekki Pétur Pan í tíma þegar hægt er að
éta af sér leiðindin og fá hjálp gegn öllum leiðind-
um hjá fjölmiðlum sem sýna ekkert nema Pétur
Pan?
Þegar maður lítur nánar í mann þessa tíma
láist manni ekki að sjá hversu upplýsíngin hefur
slasað hann. Við höfum fyrir löngu þróað skyn-
semisgáfuna inní hvern dropa blóðs og erum því
móttækilegir fyrir henni og við svelgjum hana úr
sjónvarpinu í svo ríkum mæli að þeir sem fyrir
nokkru ætluðu sér að verða að skapandi mönnum
standa nú uppi stjarfir og tómir eins og vísinda-
menn, sem einmitt minna mann svo undarlega á
hann vin okkar Pétur Pan. Og við brosum eins og
flón við okkar eigin fávisku. Við skiljum ekki að
líf okkar er harmleikur einmitt fyrir það að við
höfum villst út af öllu því lagi sem skapar eða við
ættum að skapa. Harmleikurinn er sá að nú
stöndum við uppi blánkir, með vísindin ein, en um
leið og vísindin eitt sinn fóru að anda orði sínu á
hinn skapandi mann á sköpunin hvergi heima.
Við göpum mót tilverunni eins og saklausir vel
aldir kálfar, en komum ekki upp nema umli. Nátt-
úran sjálf hefur stórlega breyst á meðal okkar, og
að sjálfsögðu vegna þess að við sjáum hana ekki
framar. Við höfum ekkert til að bera nema klára
innantóma þurrhyggju, og sú gáfa er flökurlegri
en allt sem væmið er.
Það er erfitt að ímynda sér, til dæmis, að hin
feiknalega ríka upplýsíng sé yfirleitt úr nokkru
andlegu efni spunnin, jafnvel þótt dugleg sé að
koma sínu fram. Hún hugsar fyrir öllu, étur allt,
og hún hefur fundið upp öll dekurtól sem munað-
arelskan getur látið sig dreyma um. Ef menn
ætla að þessi andi sé andlegs eðlis og að hann sé
skapandi er það byggt á misskilníngi. Það má
nota hann í vísindin, láta hann sjá um mæla og
glös, en það er líka á misskilníngi byggt ef menn.
ætla að vísjndin séu andlegs eðlis. Þau koma mest
til nota í dauðu efni og eru oftast jafn mikil
óþurft og gervihjörtun sem þau búa til. Vísinda-
maðurinn er ískyggilega grunnur í hugsun og í
þessari raun felst harmleikur okkar tíma. Ef
hann fyndi upp meðal sem gæti orðið til að gera
meðalaldur manna að öld mundi hann að líkind-
um gera það, meir að segja gerast svo djarfur að
gánga brosandi inná háskólastofnanir til að
þenja sig út um snilli sína, alveg eins og Pétur
Pan.
I augum hugsandi manns mundi slík uppfinn-
íng skapa geigvænlega sýn til lífsins í heilu lagi,
skelfa hann eins og nokkurs konar völuspá, svo að
hann kysi að flýja út á eyðimörk með uppfinn-
íngu sína og afmá sig til að vera viss um að
enginn fengi færi á því að pína hann til sagna um
þessa snilli sína. En nú í dag er manni sagt frá
mönnum sem manni virðist að séu einhver alger
ótímaburður, líknurum, frelsurum sem af
mannkærleika sínum vilja endilega frelsa mann
frá kvefi, til dæmis, og leiðindum, alveg rétt, svo
manni þurfi ekki framar að finnast lífið leitt!
Það rennur manni til rifja að hugsa til allrar
þeirra bilunar sem maðurinn er einatt að búa til
úr tómu fikti og hversu mikillar virðíngar það
nýtur. Þessi nýi maður er orðinn svo mikilvægur
að hann má ekki deyja, þess er gætt að hann
fyrirfari sér ekki. Þetta vilja vísindin. Vilji þeirra
er þessi — og skólarnir leggja alla elsku á þau: að
maðurinn skyldi efla í sér þekkíngu á yfirvitund
sinni, svo að segja á efninu, og fjandinn má hafa
annað.
Nóbelsverðlaunahafar í vísindum 1981 voru