Lesbók Morgunblaðsins - 19.11.1983, Page 14

Linda Vilhjálmsdóttir
Skák og mát
Þetta eru funvindarnir
skaut hún utangátta
inní samræður um skák.
Ég veit þetta eru funvindarnir
sagði hún skömmu síðar, tillitslaus.
Mennirnir gaumgæfðu stöðuna
hummandi ogjæjandi.
Já, sagði hún, íbyggin,
ég hitti konu útá horni í morgun
og hún sagði að þetta væru þeir,
funvindarnir á ég við.
Heyriði, er ekki rétt að færa kellinguna
á b6, spurði athugull maður.
Jú, sagði konan, tilkynningaleg,
það fuku víst nokkrir til bana.
Mótmœli
Ekki brot úr sekúndu,
ekki brot úr setningu,
mæli ég með stríði.
Efef
í nauðirnar rekur;
gott og vel:
gríp ég til guðs.
Held honum fast
uns hættan líður hjá.
Og guð verður ósýnilegur.
Linda Vilhjálmsdóttir er ung Reykjavíkurstúlka, sem hefur
unnið hin og þessi störf. Ljóð eftir hana hafa áður birzt í
Lesbók og tímariti Máls og menningar.
Finnur
Jónsson
Frh. af bls. 3.
Það var um 1980, að hér fór að
fréttast um afdrif mynda Finns
frá sýniiigunni hjá Der Sturm.
Tvær þeirra höfðu verið gefnar
safni Yale-háskóla í Bandaríkjun-
um 1941. Það hafði gert frægur
bandarískur listsafnari, Kather-
ine S. Dreier, sem safnaði fram-
úrstefnuverkum. Hún mun hafa
keypt þær árið 1926, eða ári eftir
að sýningin var haldin hjá Der
Sturm á verkum Finns.
Vorið 1970 efndi Evrópuráðið til
sýningar á avant-garde list frá
1925 í Strassborg. Þá kom nafn
Finns Jónssonar upp úr djúpunum
og var nefnt í sömu andrá og nafn
Kandinskys og Pauls Klees. Menn
hrukku við þegar þeim bárust svo
óvænt tíðindi. Einhverjir reyndu
að líta svo á, að Finnur Jónsson
hefði verið að fá „góða krítik" í
útlöndum. En ævintýrið frá árun-
um í Þýskalandi og sýningin hjá
Der Sturm var rifjuð upp. Finni
barst fjöldi bréfa og fyrirspurna.
Hann gat selt- til Buenos Aires og
önnur tilboð bárust, jafnvel upp á
tíu þúsund doilara. En Finn skorti
ekki fé og hann sat rólegur og hélt
fast um þær myndir, sem safnast
höfðu upp hjá honum á langri ævi.
Blöð eins og Le Figaro í París
nefndu nafn hans í sömu andrá og
nöfn Kandinskys og Klees og Lég-
ers. Það breytti engu fyrir Finn úr
þessu. Skandinavía, Danmörk,
Finnland og ísland voru tæplega
komin á það stig í málaralist árið
1920—1925, að þau þættu tæk á
sýninguna í Strassborg. Verk eftir
Edward Munch voru tekin á sýn-
inguna, verk Finns og Carls Lunds
frá Svíþjóð. Danir áttu ekki verk á
sýningunni. Þeir áttu ekkert í fór-
um sínum frá 1925, sem hægt var
að kenna við framúrstefnu. En
með sýningunni í Strassborg
sannaðist enn og einu sinni, að
Der Sturm var frægasti lista-
mannahópurinn á sínum tíma,
enda valdi Evrópuráðið þann kost
að velja glæsilegasta tíma hans til
að vekja athygli á list og lista-
mönnum.
Ég hafði ekki frið fyrir sýn-
ingartilboðum, segir Finnur, en ég
notaði ekki nema eitt eða tvö. Svo
helltist yfir mig regn af viður-
kenningum og gullmedalíum.
Þetta byrjaði með silfurmedalíu
frá Aceademia Italia delle Arti í
Parma. Ég varð alveg hissa þegar
ég fékk tilkynningu um að ég hefði
verið valinn heiðursfélagi. Þeir
spurðu hvort ég vildi ekki sjálfur
taka á móti viðurkenningunni. Ég
afþakkaði það. Ég var lasinn og
átti bágt með að ferðast. Hálfu ári
seinna fékk ég gullmedalíu frá
sömu stofnun. Næst var að ég hélt
sýningu ásamt öðrum íslending-
um, sem Listahátíð Norður-Nor-
egs efndi til. Þeir skrifuðu og báðu
um leyfi til að nota eina af mynd-
um mínum á veggspjald sýningar-
innar. Ég leyfði þeim það og sagði
að það kostaði ekki neitt, sem ég
vissi að kom vel við Norðmenn.
Svo kom viðurkenning frá Ítalíu
aftur og í þetta sinn frá Acea-
demia Internationale í Róm. Það
var gullmedalía. Bronsskjöldur
fylgdi æðstu viðurkenningu frá
Norðmönnum.
Finnur sendi tvær myndir á
sýningu Evrópuráðsins í Strass-
borg. Þær hanga nú í stofunni að
Kvisthaga 6, húsinu sem hann
byggði fyrir söluna á málverkinu
til Storebrand í Noregi. Myndir
þessar eru málaðar 1925. Þeir sem
næstir komu í röðinni af íslend-
ingum sem avant-garde birtust
ekki fyrr en árið 1945.
„Þórður reið á Flugumýri af
fundinum. Gerði hann þá bert,
að allir menn skyldu í griðum
koma á hans fund, þeir er sætt-
ast vildu við hann. Sóttu þá
margir til hans þeir er á fundin-
um höfðu verið, og margir menn
aðrir. Seldu allir honum sjálf-
dæmi og sóru honum trúnaðar-
eiða.
Hann tók undir sig öll héruð
og fór við það heim norður og
sat nú um kyrrt nokkura stund.
Lík Brands var fært til Staðar
og þar jarðað fyrir sunnan
kirkjuna við sönghúsið fyrir
stúkudyrum og var hann mjög
harmdauði sínum mönnum.
Svo segir Ingjaldur í Brands-
flokki:
Hinn örláti bardagamaöur lifði
skemur en skyldi, þannig hlutu
hinir ungu synir hans þungan
harm. Hinir ágætu menn mega
varla hugsa um dauða hins
gjafmilda höfðingja.
Tíðindi þessi flugu skjótt um
land allt og þóttu mikil, sem var.
Gengið á milli Gissurar
og Þórðar
Þegar Gissur spurði þessi tíð-
indi, dró hann saman lið og fór
norður um land. Hann hafði nær
fjögur hundruð manna. Hann
kom í Skagafjörð og þá heimboð
með fimmtánda mann að Jór-
unni Kálfsdóttur að Stað og hét
henni og sonum þeirra Brands
liðveizlu sinni traustri og vin-
áttu. Skagfirðingar sóttu þá á
fund Gissurar og játuðu honum
sínum trúnaði.
Njósnir gengu þá til Þórðar og
safnaði hann þá þegar mönnum
og fékk þá enn mikið lið. En
menn hans voru áður mjög
hremmdir (illa leiknir) og var
þeim eigi jafnléttvígt sem um
vorið fyrir fundinn.
Eftir það tókust meðalferðir
og fór á milli Þórir tottur Arn-
þórsson — hann hafði skip á
Eyrum og var með Gissuri.
Margir menn aðrir fóru á
milli og varð saman komið sætt-
um með því að Hákon konungur
skyldi gera með þeim við þá
menn, sem hann vildi við hafa.
Skyldu þeir fara utan um
sumarið báðir, Þórður og Giss-
ur. Sóru tólf menn sátt þessa úr
hvoru tveggja ríkinu og að halda
sætt, en þeir fundust ekki sjálf-
ir, Gissur og Þórður. Eftir sætt-
ina fór Gissur suður."
• • •
Hér er það komið fram, sem
fjallað er um fyrr í þessum þátt-
um, að Gissur vildi ekki berjast
við Þórð og Brandi reyndist lítið
gagn að því loðna loforði um lið-
veizluna, sem Gissur gaf þegar
Brandur tók við ríki Ásbirninga
á dánarbeði Kolbeins unga.
Sendimenn Brands fóru á fund
Gissurar með bréf og bón um að
Gissur kæmist hið fyrsta norð-
ur, höfðu komið með þá frétt að
sunnan „að Gissur myndi svo
sem ókominn aðeins".
En það reyndist nú ekki svo,
20. hluti
Ásgeir Jakobsson
tók samam
að Gissur hraðaði sér til liðs við
Brand heldur beið hann þar til
hann frétti af Haugsnessfundi.
Þess hefur áður verið til getið,
að Gissur hafi ekki viljað berj-
ast við Þórð fyrr en hann vissi
vilja konungs síns í því efni, og í
annan stað veit hann Þórð
ódrepandi og óþreytandi and-
stæðing, og sér myndi ekki
ganga betur en Kolbeini að elta
hann uppi, nema síður væri, þar
sem Gissur þurfti lengri leið að
sækja og Þórður orðinn öflugri
en áður, þar sem Eyfirðingarnir
og Þingeyingarnir höfðu staðið
upp til liðveizlu við hann.
Þótt Gissur hefði ekki hugsað
sér að abbast meira en það uppá
Þórð að setjast í Skagafjörð og
verja það hérað Ásbirninga, ef á
hann yrði ráðist, þá hefði hann
þurft að sitja þar með mikinn
her Sunnlendinga. Með Skag-
firðingum einum hefði hann
ekki varið héraðið með gróna
fjandmenn í héruðunum fyrir
austan og vestan og Þórð kakala
foringja þeirra fjandmanna
Skagfirðinga.
Þá virðist og hafa verið lítið
ástríki með Gissuri og Skagfirð-
ingum ef undan eru skildir
frændur hans, Ásbirningar.
Vil ég eigi að þér haf-
ið mig á spjóts-
oddum...
Ræða Gissurar, sem hann hélt
yfir her sínum fyrir Örlygs-
staðabardaga, bendir ekki til að
honum hafi verið mikið í mun að
leggja sig og sína menn í hættu
tii bjargar Skagfirðingum, held-
ur talið, sem líklega hefði orðið,
að það hefði mætt mest á honum
og Sunnlendingum hans að
verja Skagafjörð fyrir Þórði
kakala, þegar Skagfirðingar
voru orðnir foringjalausir. Giss-
uri mæltist svo:
„... Vil ég eigi, að þér hafið
mig á spjótsoddum fyrir yður
sem Skagfirðingar höfðu Kol-
bein Tumason, frænda minn, þá
er hann féll í Víðinesi, en runnu
sjálfir þegar í fyrstu svo hrædd-
ir, að þeir vissu eigi, er þeir
runnu yfir Jökulsá, og þar er
þeir þóttust skjöldu bera á baki
sér, þar báru þeir söðla sína ...“
Þess var lítil von, að Gissur
vildi taka að sér að verja það
fólk í fjarlægu héraði með vopn-
um, sem hann hafði slíkt álit á.
Skagfirðingar voru ekkert
hrifnari af Sunnlendingum en
Sunnlendingar af þeim. Frænd-
semi og gróin vinátta Ásbirn-
inga og Haukdæla og sameigin-
legur óvinur, þar sem var hinn
óttalegi Sturla Sighvatsson, sem
engu eirði, hafði valdið sam-
stöðu Skagfirðinga og Sunn-
lendinga. Nú þegar enginn var
eftir Asbirningurinn sem keng-
ur væri í til forystu Skagfirð-
inga, má ímynda sér, að þeir
hefðu reynzt Gissuri lausir í
fylkingu í baráttu við Þórð kak-
ala, sem almenningi í Skagafirði
stóð engin ógn af í líkingu við
bróður hans Sturlu. Þórður
reyndist andstæðingum sínum
heldur hlífisamur, þegar hann
hafði ráð þeirra í hendi sér,
enda gekk margur Skagfirðing-
urinn í lið með Þórði, þegar
Kolbeinn var fallinn og Brand-
ur.
Gissur hefði unniö
stórorrustu, en...
Það sýnir bezt, að Gissur er
ekki í þeim hug að ráðast að
fyrra bragði á Þórð, þegar hann
ríður norður með einungis 400
manna. Það var ekkert smáræð-
is lið, sem Gissur gat kvatt upp,
ef hann hugði á hernað eða ætl-
aði að leggja til stórorrustu.
Sunnlendingafjórðungur var
fjölmennasti fjórðungur lands-
ins og Sunnlendingar einhuga
að baki Gissurar, nema fáeinir
Oddaverjar í kringum Hálfdán á
Keldum.
Gissur reið norður til Örlygs-
staðabardaga með nær 1100
manna (900 stór, þ.e. 120 í
hundraði). Hann hefði því getað
unnið stórorrustu við Þórð
mæddan eftir Haugsnessbar-
daga, ef Gissur hefði beitt öllum
sínum liðstyrk. En Gissur vissi,
að það var engum nóg að vinna
eina orrustu við Þórð kakala og
Gissur stóð enn verr að vígi en
Kolbeinn ungi að verjast skæru-
hernaði Þórðar eða sækja hann
heim vestur á Fjörðu.
Sigurður Nordal telur að
Gissur hafi alls ekki treyst sér
til að etja kappi við Þórð og það
er líkleg tilgáta, en einnig sú, að
það hafi alls ekki komið til álita
fyrir hann að ráðast á hirðmann
Hákonar nema vita vilja kon-
ungs til þess. Þórður hafði enn
ekkert brotið af sér við konung.
Gissur ríður því ekki norður
fyrr en að loknum Haugsness-
bardaga til að ná þeirri sætt,
sem hann helzt vildi, að málin
yrðu lögð í dóm konungs. Þeirri
sætt gat Þórður ekki neitað.
Hann bjóst til utanferðar úr
Eyjafirði, en Gissur reið suður
til að fara þaðan út af Eyrum.
Það kom auðvitað ekki til
Þórður út —