Lesbók Morgunblaðsins - 02.03.1985, Blaðsíða 4

Á botni breðans og heimsmynd Gunnars Gunnarssonar
Leiða má sterk rök að því að myndforði nútímabókmennta
byggist að verulegu leyti á formum og táknum aftan úr forn-
eskju. í gegnum tíðina hafa þau tekið breytingum og fjarlægst
uppruna sinn en útlínur þeirra þó lifað sem skipulagssnið í
skáldskap. Venslin skiljast betur ímyndi lesandi sér að hann
standi andspænis málverki. Ef hann stendur þétt við
það er hvert smáatriði greinilegt. Hann sér minnstu
litbrigði, hvert pensilfar, sérhvern drátt. Færi hann sig
hinsvegar fjær verður allt óljósara og loks greinir hann
ekki annað en útlínur, ljós og skugga 1( Þannig er því
farið með hin fornu form. Þau eru augljós og inntaksrik
í goðsögum og mýþískum skáldskap en óljósari og sért-
ækari í nútímabókmenntum. Höfundurinn fyllir í mynd
sína á sjálfstæðan hátt, ræður litbrigðum og einstökum
dráttum en þó innan þeirra takmarka sem ramminn
setur honum.
í þessu sambandi má taka hetjuformið sem dæmi.
Upphaf þess er að líkindum í erkidæmi guðsins sem
deyr og rís uppfrá dauðum. Saga hans tengdist í fyrstu
ævafornum helgisiðum og launhelgum. Guðinum eða
holdtekju hans var fórnað til að tryggja framvindu
árshringsins og endurkomu vors og sólar, píslardauði
hans átti að leysa lífið undan myrkri og vetri. Þessi guð
var fyrirmynd hinnar mýþísku hetju sem í upphafi
hafði tvær hliðar og var lausnari og píslarvottur í senn.
Eftir Matthías Viðar Sæmundsson
Kreppusögur Gunnars Gunnars-
sonar fjalla um vitsmunalega og
tilfinningalega sundurlimun,
heimur þeirra klofinn og demón-
ískur. Sagan Á botni breðans
endurspeglar hinsvegar hin
breyttu viðhorf Gunnars og sýnir á
skýran hátt kjarnann í lífsskoðun
hans.
Hún leysti einatt samfélag sitt úr viðjum með því að
leggja sjálfa sig á kross eða leggja líf sitt í sölurnar á
annan hátt. Verknaður hennar fól í sér lífsþrótt eða
endurnýjunarmátt heildarinnar. Líkt og Móses leiddi
hún félag sitt af eyðimörk ellegar hún frelsaði það
undan illum álögum, tryggði með því að fjöreggið bær-
ist hönd úr hendi, kveikti nýtt líf. Starf hennar þýddi
lífgjöf eða endurnýjun hrörnandi lífs. Hetjur forn-
grískra bókmennta eru lýsandi dæmi. Þær voru höfund-
ar að borgum, ríkjum og lagaskipan. Þær leystu lönd úr
klóm óvætta og illvirkja, þurrkuðu upp fen, ræktuðu
skóga, beisluðu stórfljót og útveguðu eld. Þær ruddu
siðmenningunni braut inní villta náttúru, skópu og
héldu vörð um mannlegt kosmos, tryggðu skipulagið
gegn óskapnaði og ringulreið. Oft á tíðúm fólst starf
þeirra í að fella í eitt það sem áður var sundur brotið,
leysa úr þrætu eða stríði innan samfélagsins.
í menningu okkar falla báðar hliðar guðsins saman í
goðsögninni um Krist. Hann kvaldist á krossi og dó
píslavættisdauða en bar með því sigurorð af dauðanum
og leysti mannkynið. I bókmenntum seinni tíma hafa
hliðarnar yfirleitt skilist að og einræð mynd píslarvott-
arins orðið æ algengari. Hún er til að mynda uppistaða
margra merkustu bókmenntaverka þessarar aldar.
Ástæðan er einföld. Fæstir trúa því í dag að nokkurt afl
í mannheimi geti leyst mótsagnir lífsins og snúið rök-
leysu okkar í skilvitlegt samræmi. Andstæðu þessarar
almennu þróunar má samt sjá í verkum Gunnars Gunn-
arssonar einsog komið verður að á eftir.
AF Sálarvoða í óbyggðum
Sögninni um Krist svipar til ævafornra sagna af hetj-
um sem sogast í hafdjúp eða sameinast jörð en bjargast
með yfirnáttúrulegum hætti. í Mattheusarguðspjalli
dregur Kristur sjálfur upp líkingu með sér og einni
þeirra, Jónasi:
Þá svöruðu honum nokkurir af fræðimönnum og
Faríseum og sögðu: Meistari, oss iangar til að sjá
tákn hjá þér. En hann svaraði og sagði við þá: Vond
og hórsöm kynslóð heimtar tákn, en henni skal ekki
verða gefið annað tákn en Jónasar spámanns; því að
eins og Jónas var í kviði stórfisksins þrjá daga og
þrjár nætur, þannig mun manns-sonurinn vera þrjá
daga og þrjár nætur í skauti jarðar. 2>
Jónasi var sagt að fara til Niníve-borgar og prédika á
móti vonsku hennar, en hann hafði engan hug á píslar-
vætti og reyndi að flýja undan augliti Drottins, steig á
skip og sigldi á haf út til Tarsis. En á leiðinni gerði
mikinn storm svo við lá að skipið brotnaði í spón, tóku
skipverjar þá það ráð að varpa Jónasi fyrir borð. Þá
sendi Drottinn stórfisk sem svelgdi Jónas og beið hann
í kviði fisksins við iðran og bænagjörð uns Drottinn
bauð fiskinum að spúa honum á þurrt land. Kristur
líkir þessari táknsögu við niöurstigningu sína og má í
samræmi við það sjá hann ganga innum gin stórtenntra
óvætta á miðaldamálverkum.
Háskaferð á borð við Jónasar er kjarni flestra goð-
sagnakerfa en tekur á sig ólíkar myndir: hetjan stígur
niður til heljar (Zoroaster, Herkúles, Ódysseifur, Bald-
ur), ferðast um völundarhús eða eyðiland (Þeseifur,
Móses) eða heldur inní „dimma nótt sálarinnar"
(Dante). Á för sinni þarf hún oft að vinna bug á óvætt-
um sem sækjast eftir lífi hennar. Merking þeirra er
þríþætt. í fyrsta lagi geta þær táknað villta og vitund-
arlausa náttúru: óskapnaðinn sem sífellt ógnar sið-
menningunni. Bústaður þeirra er táknrænn: eyðimörk,
frumskógur, hafdjúp eða öræfaland. Þær eru með öðr-
um orðum holdtekjur hins formlausa og ófrjóa. í öðru
lagi geta óvættirnar táknað eyðingaröfl sem stofna ein-
ingu samfélagsins í voða innanfrá. í báðum tilvikum
eru þær ímyndir þess sem mannkynið verður að sigrast
á vilji það lífi halda. Hetjurnar á hinn bóginn tákn hins
frjóa og framsækna.
Joseph Campbell heldur því fram í ritum sínum að
þrekraun hetjunnar lýsi ekki aðeins kosmískri og fé-
lagslegri framvindu heldur og sálrænni reynslu 3\ enda
hefur margsinnis verið sýnt fram á hliðstæður goðsögu-
tákna og tákna í draumum. í því sambandi má minnast
þeirrar kenningar Jungs að hetjan sé í sjálfu sér ekki
annað en möguleiki sem býr í sál allra manna. í því ljósi
er óvætturin tákn fyrir frumstæð og villt öfl undirvit-
undarinnar. Flesta skortir þrek til að leggja til atlögu
við þau og þar með að virkja lífsorkuna sem innra með
þeim býr. Hetjan á hinn bóginn leggur á djúpið og
vinnur bug á eyðingarmættinum. Hún sameinast „inn-
hafi sálarinnar" þar sem lífs- og sköpunarkrafturinn
eiga upptök sín, leysir með þvi orku úr læðingi sem
endurnýjað getur samfélagið. Flestir þeir sem leggja í
slíka för „drukkna“ og verða demónum að bráð, innri
sundrung og sturlun, þeir eru píslarvottar eigin tak-
mörkunar, hetjan á hins vegar undantekningarmann-
eskja, ofjarl sjálfrar sín, ef svo má að orði komast.
Samkvæmt framansögðu má greina þrjú svið innan
hetjusögunnar: kosmískt, félagslegt og sálfræðilegt.
Stefnan er með öðrum orðum lárétt og lóðrétt í senn.
Yfirborðsgerðin sýnir líkamlegt ferðalag inní eða oní
dimmleitan og ógnvekjandi heim, djúpgerðin sálræna
leit eða könnun. Mjög mörg nútímaskáldverk byggjast á
þessu formi. Er þar skemmst að minnast skáldsögunnar
Maður og haf eftir Véstein Lúðvíksson sem út kom á
seinasta ári. I henni sem og öðrum af sama tagi jafn-
gildir hið landfræðilega eyðiland eða ókunna djúp
dimmri nóttu sálarinnar.
Merkingin Fyllir TÓMIÐ
Yfirleitt hafa ofangreind form aðeins sálfræðilega
merkingu í nútímaverkum en á stundum halda þau
einnig kosmískri merkingu í nútímaverkum en á stund-
um halda þau einnig kosmískri vísun sinni. Það á til
dæmis við um margar seinni sögur Gunnars Gunnars-
sonar. Verk hans f.o.m. Fjallkirkjunni (1923—28) verða
vart numin til hlítar án þekkingar á hinum goðsögulegu
frummyndum því oftar en ekki sníður hann bæði sögu-
rím og persónur að þeim. Séu þessi verk borin saman
við kreppusögur Gunnars: Ströndina, Varg í véum og
Sælir eru einfaldir (1915—20) sést glöggt þróunin frá
tilvistarlegri til mýþískrar lífsskoðunar. Höfundurinn
reynir á markvissan hátt að skipuleggja heimsmynd
sína í goðsögulegu tilverulíkani. Það má meðal annars
sjá af þeirri þróun sem persónulýsingar hans taka. í
kreppusögunum hafa söguhetjurnar mörg kristsein-
kenni en það sem þær sækja til Krists er fyrst og síðast
þjáningin. Písl þeirra er hins vegar ekki frelsandi líkt
og í dæmi Krists heldur hörð og köld, merkingarlaus.
Þær virðast dæmdar til örstutts gönuhlaups þar sem
einsemdin hrapar stöðugt að þeim einsog bjarg, klofnar
hið innra og með óeirð í blóði, ganglerar án marks,
ráðvilltir reikunarmenn. Leit þeirra að lífsmerkingu
ber svipaðan árangur og sólarburður Bakkabræðra
enda virðist enginn vegur til, auk þess sem dauðinn
varpar skugga sínum yfir líf þeirra og gerir það að
martröð.
Kreppusögurnar fjalla um vitsmunalega og tilfinn-
ingalega sundurlimun, heimur þeirrá klofinn og demón-
ískur. í sögulegum skáldsögum Gunnars, einkum Jörð
(1933), svo og Aðventu (1937), Brimhendu (1954) og fleiri
verkum sameinast hinsvegar hin margföldu snið innan
mýþískrar heildar. Hver einstakur líkami er tortíman-
legur eftir sem áður en nú ber eyðing hans vott um
endurnýjun eða endurfæðingu. Líf fjarar út og rís að
ströndu í sömu andrá, öldungurinn endurskapast í
hvítvoðungnum og þar fram eftir götum. Dauðinn er
ekki svívirðing heldur fullkomnun því hann staðfestir
sigur frjómáttarins, hið endalausa hringsól frá lífi um
dauða til lífs. í þessum verkum finnur höfundur einingu
í margfeldinu og merkingu í tóminu. í þeim hefur
auðnuleysinginn breyst í fórnarhetju, píslin sameinast
lausn í gjöfulli fórn. Söguhetjurnar dreymir ekki um að
verða ofjarlar jarðar einsog útlaga kreppusagnanna
heldur gangast þær beinu baki undir ok frelsis og
ábyrgðar, sáttar við hlutskipti sitt og ósigrandi því þær
trúa á hlutverk manns og tilgang lífs. Vegleitendurnir
hafa fundið veginn.
Hér á eftir verður fjallað um litla skáldsögu, Á botni
breðans 4, sem speglar hin breyttu viðhorf Gunnars.
Hún er að mínu mati miðlæg í höfundarverki Gunnars
því hún sýnir á afar skýran hátt kjarnann í lífsskoðun
hans. Þessi saga birtist undir nafninu „Pá bunden av
snehavet" í smásagnasafninu En dag tilovers og andre
Historier árið 1929.
Af Ófeigum Einyrkja
BÓLU-HJÁLMARS
í Á botni breðans fer Gunnar svipaða leið og í Aðventu,
ummyndar sannsögulegt frásagnarefni í skáldskap sem
öðrum þræði er almennt dæmi eða goðsögn. Efniviður-
inn er alkunnur úr íslenskum bókmenntum: barátta
einangraðs sveitafólks við harðneskjuleg náttúruöfl.
Við sögu kemur hetjan kunna: einyrkinn sem hvergi
lætur undan síga þótt á móti blási. Höskuldur bóndi í
Grundarkoti í Héðinsfirði virtist „ódauðlegri en aðrir
menn“ (184), segir í sögunni, því hann hafði alla tíð
komist hörmungalaust úr hinum verstu mannraunum. í
honum kristallast þeir eiginleikar sem gert hafa þjóð-
inni kleift að lifa á mörkum byggilegs heims kynslóð
fram af kynslóð: ókvalræði, hreysti, ódrepandi lífsvilji
og traust á máttarvöldum. En lýsing einyrkjans er þó
ekki í miðju sögunnar heldur mynd af konu í nauð.
Langt er liðið á jólaföstu og bóndi heldur að heiman í
kaupstaðarferð. Skömmu síðar skellur á aftakabylur
sem færir afskekkt kotið í kaf. Dauðinn blasir við
íbúunum, konu og tveimur börnum. Þeim tekst þó á nær
ofurmannlegan hátt að grafa sig úr breðanum á tæpum