Lesbók Morgunblaðsins - 27.04.1985, Page 13

og allur leiftrar geimurinn og máttug
breytast myrkraból í morgunstjörnur
tungl og sól.“
(M.Joch.)
Guð flytur orðið, hann kallar, vér öðl-
umst köllun orðsins. Vér gerumst boðend-
ur þess.
Öll eigum vér kost þessa hlutskiptis:
„Hann kom til eignar sinnar —,“ segir
um orðið í inngangi Jóhannesarguðspjalls.
„Öllum kom hann til nokkurs þroska."
„Svo reit sagnameistarinn mikli í Reyk-
holti.
Guðmundur Gíslason Hagalín, skáld og
rithöfundur, er fæddur 10. október 1898 í
Lokinhömrum í Arnarfirði.
Foreldrar: Gísli Kristjánsson og kona
hans Guðný Guðmundsdóttir Hagalín.
Þau flytja í Haukadal i Dýrafirði. Guð-
mundur þá 13 ára. Af systkinum Guð-
mundar á lífi eru þær Fanney og Þorbjörg,
búsettar í Reykjavík.
Guðmundur er í Núpsskóla 1913—1914.
Á Hrafnseyri við nám í tvo vetur. Mat
mikils kennara sinn þar sr. Böðvar
Bjarnason.
Varð fyrir mikilvægri mótun frá sr.
Böðvar Bjarnason.
Varð fyrir mikilvægri mótun frá sr. Sig-
tryggi Guðlaugssyni á Núpi, hins frábæra
nemanda Guðmundar Hjaltasonar,
brautryðjanda lýðháskóla- og ungmenna-
félagshreyfingar með þjóð vorri.
Þýðingarmikil kynni af Sigurði Guð-
mundssyni, síðar skólameistara á Akur-
eyri, í Menntaskólanum í Reykjavík.
Hættir þar námi í 5. bekk. Stundar sjó
meira og minna 1913—1919 og verður það
honum háskóli fyrir lífið og ritin.
Eftir blaðamennsku og fleira í Reykja-
vík, þar sem hann kýnnist sér til þroska
m.a. þeim Guðmundi skólaskáldi og Jóni
Trausta, gerist Hagalín ritstjóri Austur-
lands og Austanfara frá 1. jan. 1920 til
hausts 1923.
Frjótt tímabil honum, útgáfa bóka hans
hefst.
Hann fer til Noregs 1924, einkum með
tilstyrk Helga Valtýssonar, sem var þaul-
kunnugur í Noregi og hafði getið sér þar
frægðar að, eldlegur vakningarmaður.
í Noregi stundar Hagalín nám í öðrum
kunnasta lýðháskóla Norðurlanda, Voss,
þar sem þjóðskörungur Norðmanna mikill,
Lars Eskeland, var skólastjóri. En skóli
þessi var stofnaður fyrir frumkvæði
Björnsons.
Þeir sitja þarna saman á skólabekk
Hagalín og Kristmann Guðmundsson og
læra norsku, nýnorsku hinn fyrri, en
Kristmann ríkismálið, góðir vinir, þó að
stundum skerist í odda með íslenskuna og
Hagalín meira til sjós, en Kristmann nær-
færnari um ástina.
Hagalín ferðast á vegum ungmennafé-
laganna norsku um þveran og endilangan
Noreg og flytur fyrirlestra, allt að 500, af
eldmóði og dæmalausum krafti og fjöri,
flugmælskur og fyrirtaks upplesari. Sem-
ur Brennumenn að mestu. Gerist þó ekki
íslensk-norskur rithöfundur, vestfirskan
reynist honum óyfirfæranleg.
En Hagalín nær frábærum tökum á
norskunni. Ég heyrði hann tala á stórmóti
í Noregi, svo að Norðmennirnir tárfelldu
og hlógu í senn og föðmuðu hann að sér í
lokin.
Hagalin kemur heim 1927. Blaðamaður.
Gerist bókavörður á ísafirði 1929, mikið
fyrir tilskikkan Jónasar frá Hriflu. Gagn-
merkur bókavörður, kennari, ritstjóri
Skutuls, formaður margra nefnda, forseti
bæjarstjórnar, formaður Kaupfélags ís-
firðinga, togarafélags og vélbátaútvegs og
verksmiðjurekstrar. Stendur fyrir ýmsum
stórframkvæmdum, er erlendis í útvegun-
um véla og fjármagns. Er í stjórn Alþýðu-
sambands Vestfjarða, heiðursfélagi þess.
Formaður Alþýðuflokksfélags ísfirðinga. f
stjórn Alþýðusambands íslands og Al-
þýðuflokksins 1932-1946 og 1952-1954.
í Reykjavík frá 1946, í Kópavogi og víð-
ar. Bókafulltrúi ríkisins 1955—1969. Sem-
ur bókasafnslöggjöf. Vinnur merkilegt
brautryðjandaverk á þessu sviði. „Kreppt-
ir hnefar" ein fyrsta saga Hagalíns. Gædd-
ur stórhug, baráttumaður en vannst best
með húmor sínum. Andstæðingar viður-
kenndu ráðsnilli hans og lagni að koma
fram málum. Hann stækkaði umhverfi sitt
með léttri og lyftandi umgengni sinni. Var
áhugamaður um dýraverndunarmál og rit-
stjóri samtaka um þau.
Hann var um hríð erindreki Stórstúku
íslands. Ferðaðist geysimikið um landið í
þeim erindum og einkum vegna bókasafn-
anna. Flutti gagnmerka fyrirlestra um
bókmenntir í Háskóla íslands, las upp og
flutti fyrirlestra á samkomum og í út-
varpi, bókmenntagagnrýnandi blaða.
Hann var mikill félagi meðal rithöf-
unda. Formaður félags þeirra og sam-
bands. Fulltrúi þeirra í Bandalagi ís-
lenskra listamanna. Heiðursfélagi, pró-
fessor að nafnbót, fékk gullmerki Sjó-
mannadagsins og þótti vænst um margra
heiðursmerkja. Virkur ágæta vel í Hinu
almenna bókafélagi. Flyst í Reykholtsdal
ar. Ann fólkinu í dalnum og nálægð við
Reykholt og Snorra.
Hann deyr í Sjúkrahúsi Akraness 26.
febrúar. Hafði átt við veikindi að stríða,
einkum 2 síðustu árin.
Hagalín var tvíkvæntur. Fyrri kona
hans Kristín Jónsdóttir frá Hvanná í Jök-
uldal eystra. Mikil ágætiskona. Börn
þeirra: Hrafn, deyr ungur, mikið manns-
efni, fjölgáfaður. Kvæntist Ingibjörgu
Finnsdóttur á ísafirði. Sigríður, leikkona,
þjóðkunn, ágætur túlkandi verka föður
síns, gift samlistamanni sinum Guðmundi
Pálssyni.
Seinni kona Hagalíns Unnur Aradóttir
nú eftirlifandi ekkja. Sonur þeirra Þór
framkvæmdastjóri á Eyrarbakka kvæntur
Sigríði Óskarsdóttur.
Frú Unnur á alþjóðarþökk og framtíðar
fyrir, hver stoð hún var manni sínum.
Heimili skálds er eins konar félagsheim-
ili og minnir á baðstofurnar áður fyrr, er
allt varð að víkja einatt og glímur hófust
og umsvifamiklir samfundir fólks úr sveit-
inni. Komu fleiri en boðnir eru og marg-
kynja öfl eigast við. Ósýnilegar sveitir,
ekki allt ljósálfar.
Ýtarlegrar æviferilsskýrslu er ekki þörf.
Ævisaga nægir, í 9 bindum, nær 3000 blað-
síður með 500 orðum á síðu. Bók þessi er
um Hagalín en fyrst og fremst „Gleðileik-
urinn um manneskjuna", í mörgum mynd-
um hennar og einatt smáum og stórum í
senn.
Hagalín rithöfundur sérleika mannsins
og gildis einstaklingsins sem félagsveru,
frjálsrar undan ónáttúrulegum kreddum,
pólitískum og trúarlegum.
„íslendingar erum vér,“ sögðu Fiölnis-
menn. En vera er hér gædd virkni: „lslend-
ingar viljum vér verða.“
Hagalín var íslendingur af vestfirsku
hetjukyni.
Bjart er yfir mynd af Hagalín, er ég sá í
Eimreiðinni fyrir 60 árum. Björt öll kynn-
in.
Faðir Hagalíns, Gísli, þrekmenni á sjó
og landi en af bar hvert ljúfmenni hann
var og ávallt ungur í anda. Er hann fór til
fanga á Skaga fylgdu honum ungmenni, er
léku á hljóðfæri til þess að skemmta selun-
um.
Guðný, móðir Hagalíns, minnti á örlaga-
dísir íslendingasagna. Hann þyrfti ekki að
leita langt að máttarstoðunum í Kristrúnu
í Hamravík. Kraftaverk var það, er Guðný
lék hana á leiksviði í Iðnó, þá á gamals
aldri.
Guðný átti sér málfar er ekki var tæpi-
tunga, félagslynd, gædd ríkri réttlætis-
kennd og þeim höfðingsskap að styðja lít-
ilmagnann. Athvarf áttu margir hjá
henni. Enda þótt Þórbergur Þórðarson
væri ekki mikill heyskaparmaður, er hann
var kaupamaður hennar vestra, nam hann
margt vestfirskt kjarnyrðið af vörum
hennar og mat hana ætíð ákaflega mikils.
Veraldarinnar ívasan öll Hagalíns þykir
ýmsum sjálfsagt að eigi hafi verið list
hans til framdráttar.’
„En listin fyrir listina" var aldrei boðorð
hans. Ekki skal því neitað, að stundum
hefur málafylgjumaðurinn orðið hjá hon-
um, svo að persónusköpun líður við það
eitthvað, en með rétt í miklum ritar hann:
„Sé bók listaverk þá hefur hún um leið
lífsgildi."
Einstaklingurinn og umhverfið eiga
samleið í verkum hans.
Þegar Hagalín veiktist og var kominn
með sótthita, en lungnabólgu fékk hann
oft, var hann í óráðinu ekki bara úti á sjó,
heldur var hann eins og sjálft hafið og
jafnvel skipið.
Vestfirðir voru allir og lífi gæddir í sál
hans. Áróðursmaður var hann landsfræg-
ur, klæddist sjómannsfötum á stríðsfund-
um kvöldin fyrir kjördag. Engin uppgerð
það.
Inn í skrifstofu hans, „útgerðarstjór-
ans“, barst sjávargnýr og storms og marga
nóttina vakti hann er bát vantaði.
Er svo vélarhljóð heyrðist utan af Sund-
um hljóp hann niður á bryggju með fangið
fullt af sögum og gamanyrðum, er klufu
storminn og dimmviðrið eins og eldingar
væru.
Maðurinn sjálfur var honum mest verð-
ur. Bæjarstjórinn var að selja togarann í
stríðsbyrjun, umdeild ráðstöfun.
Hagalín mælti við mig þá: „Ég vil, að við
græðum, en ekki á því að senda sjómenn-
ina okkar í opinn dauöann kafbátanna
hans Hitlers."
„Komdu vestur í bókabúð," sagði skóla-
bróðir minn við mig austur á Eyrarbakka,
við vorum 12 ára.
Bókin var „Strandbúar". Pilturinn varð
mikill sjómaður og bræður hans og
bræðrasynir aflakóngar í verstöð þeirra.
Veraldarumsvifin og kynnin og einkum
af sjónum og brattlendinu vestra voru
Hagalín eldiviður undir ritmennskukötl-
unum. Og voru þar engir smámunir á ferð-
inni.
Áætla má að ritstörf Hagalíns nemi á 2.
hundrað bókum með allt að 40 þúsund
blaðsíðum og orðin 8 milljónir. Hann varð
þó aldrei milljónamæringur.
Fjöldi orða segir ekki allt, um orðgnótt
var að ræða. í viðbæti við Blöndalsorðabók
eru um 250 orð heimfærð til Hagalíns og
þó orðtekin aðeins 6 rit hans. Mest af
þessu er frá sjónum. Síðast er ég ræddi við
Hagalín, nokkrum dögum fyrir andlát
hans, var hann í andartaksóráði að búast
til sjóferðar.
Vinnuvíkingur með afburðum. Á fætur
klukkan 5, og oft rufu ritvélarhöggin, hörð
og tíð, kyrrð næturinnar er hann dvaldi
hjá okkur hjónum.
Nóttinni var oft varið til að lesa handrit
ungra skálda.
Ekki ræddi hann um verk sín við mig, en
glaður kom hann einatt til mín með eitt-
hvað gott hjá byrjanda og var eins og per-
sónulegur sigur hans væri og gleðin ein-
læg.
Hann var öfundlaus í garð annarra höf-
unda. Með sitt mikla ævistarf, en umfram
allt hann sjálfur, var hulinn verndarkraft-
ur í lífi okkar vina hans.
Andstæðingar hans, ef til vill af póli-
tískum ástæðum, tættu stundum í sig verk
hans.
„En vegur ódauðleikans er Hel,“ segir í
Hamlet og Hagalín er svo lifandi kominn í
verkum sínum að hann á mikið líf og æ
varandi fyrir höndum.
Hann hóf að rita ævisögur í nýjum stíl,
og oft er innlifunin svo rík í verkum hans,
að þrátt fyrir minni hans, sem var meira
en nokkurn gæti grunað, tók hann stund-
um við af sjálfum Skaparanum að móta
persónur, sem hann lýsir. Hann líkamnað-
ist og sálarlega viðfangsefnum sínum.
„Rómantískur — raunsær?" spyrja
menn. Hvorttveggja, en einkum hið fyrra.
Fimmtugur lét hann lesa í útvarpi smá-
sögu sína (þær eru á annað hundrað tals-
ins) „Staddur á Lágeyri".
„Ég ákvað að reisa dálítinn varða einum
þeirra mörgu, bláfátæku manna, sem áttu
sinn mikla þátt í að viðhalda kjarki þess-
arar þjóðar." Þannig kemst Hagalín að
orði um þetta verk sitt.
Rómantík er erfitt að skýrgreina, en hún
leitar að kjarnanum.
Oft gætir þess eðlis hennar að gæða
augnablik hversdagsleikans ævintýri ei-
lífðarinnar.
Hagalín hafði mætur á Sveini dúfu,
Friðþjófi frækna — klæddum töfragervi í
höllu Hrings og Ingibjargar og Þorsteini
uxafæti í Svoldarrímum, er berst með
bjálkann í styrkum höndum.
Höfundur skáldverksins „Maðurinn"
hafði ekki gert Guðmund Gíslason Haga-
lín líkamlega svo „mikinn borði," en virkni
persónuleikans skóp honum reisn og
skarðið er því stórt og vandfyllt við lát
hans.
Virkni orðsins. Það er. En aðal þess er að
verða, verðandin.
Það segir ekki aðeins í inngangi Jóhann-
esarguðspjalls:
„f upphafi var orðið —“ heldur einnig:
„Og orðið varð hold, og hann bjó með oss
Hver orðsins þjónn — en það eru ekki
síst skáld og aðrir listamenn — er tjáandi
Guðs holdtekju, þar sem góðir menn fara
— og misjafnir að gerð og gæðum, en
batnandi.
f glaðabirtu þess hlutskiptis með Skap-
aranum minnumst vér Guðmundar Haga-
líns og biðjum honum launa og náðar um-
fram allt — eilífrar.
Og vér minnumst þess, hversu guðspjalli
Jóhannesar lýkur:
„Það er og margt annað, sem Jesús
gjörði, og ætti það allt, hvað eina, að vera
ritað upp, hygg ég, að enda heimurinn
mundi ekki rúma þær bækur, sem þá yrðu
ritaðar.
Enn eru guðspjöll rituð. Sameinist um
ritun þeirra heimur og himinn.
— Amen.
Lesbók/Ól.K. Magnússon
Séra Eiríkur J. Eiríksson flytur ræðu sína vid útKr Guðmundar G. Hagalín í Reykholts-
kirkju.
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 27. APRlL 1985