Lesbók Morgunblaðsins - 15.06.1985, Síða 11

Fyrsti íslenzki eðlisfræðingurinn
Nikulás Runólfsson til bægri og Stefán bróðir hans. Stefán rar fjölbæfur maður, sem starfaði einkum rið prentrerk og útgáfustarfsemi. Myndin
er tekin á ísafirði 1894.
Fyrr á öldum var eðlisfræði ekki til sem
sjálfstæð fræðigrein, heldur sem angi af
heimspeki í sumum löndum og læknisfræði
eða náttúruvísindum í öðrum. A 20. öld hefur
eðlisfræði hins vegar verið sívaxandi að um-
Hann var fátækur bónda-
sonur af Rangárvöllum,
sem byrjaði á gullsmíða-
námi, en áhugi hans á
náttúruvísindum og eðlis-
fræði varð til þess að hann
réðst í nám í Danmörku,
varð stúdent 1885, heim-
spekipróf tók hann 1886
og cand. mag.-próf í eðlis-
fræði 1890. Hann fékk
styrk frá Hafnarháskóla
til Parísarferðar og kynnti
sér þar eðlisfræðileg efni
og birti grein um eðlisvís-
indi í tímariti frönsku vís-
indaakademíunnar. Síðar
hefur hann skrifað vís-
indagreinar í Ny Tid-
skrift, m.a. viðamikla
grein um þáverandi þekk-
ingu manna á grundvallar-
eiginleikum lofttegunda
eftir LEÓ KRISTJÁNSSON
fangi og mikilvægi sem undirstaða skiln-
ings okkar á alheiminum og framfara í
öðrum raunvísindum og tækni. Einnig á
íslandi hefur eðlisfræðin verið í þróun, og
starfa nú hér rannsóknastofnanir á svið-
um hennar. I Eðlisfræðifélagi íslands eru
yfir 100 félagsmenn, og hefur það staðið
fyrir ráðstefnum um málefni greinarinn-
ar.
ísland hefur alið marga snjalla og
þekkta náttúruvísindamenn, en fremur
hljótt hefur verið um fyrsta íslendinginn
sem lauk háskólaprófi í eðlisfræði; þó náði
hann merkum árangri í þeirri grein á
skammri starfsævi.
ÆTT OG UPPRUNI:
IlÐNNÁM (1851—1877)
Nikulás Runólfsson fæddist að Velli í
Hvolhreppi 31. ágúst 1851, elstur fimm
barna Runólfs bónda þar Nikulássonar og
fyrri konu hans, Helgu Stefánsdóttur.
Runólfur var ættaður frá Kollabæ í Fljóts-
hlíð, en Helga var frá Eystri-Kirkjubæ á
Rangárvöllum.
ítarlegasta heimildin um ævi Nikulásar
er grein í Sunnanfara 1913, sem að líkind-
um er skrifuð af Jóni Þorkelssyni þjóð-
skjalaverði. Einnig er hans getið í bók
Jóns Helgasonar biskups um Islendinga í
Danmörku, og öðrum æviskrám. I þessum
heimildum kemur fram, að Nikulás Run-
ólfsson hafi numið gullsmíði hjá Benedikt
Ásgrímssyni í Reykjavík og starfað
sjálfstætt við þá iðn í eitt ár hér í bæ. Ef
giska skal á, hvað hafi vakið áhuga hans á
náttúruvísindum, má benda á að 1852
hafði Bókmenntafélagið gefið út bókina
Eðlisfræði eftir J.G. Fischer.
Störf Og Menntaskóla-
NÁM í DANMÖRKU, 1877—1885
Gefum Sunnanfara orðið ... „Því næst
sigldi hann til Hafnar til þess að framast í
iðn sinni, og vann þar síðan í mörg ár fyrir
sér með smíðum. En jafnframt því las
hann alt, sem hann gat, einkum í náttúru-
og eðlisfræðum, því að laungunin til að
menntast var óslökkvandi, og komst hann
á þann hátt sjálfkrafa niður í mörgu, bæði
málum og öðru, og þar kom að hann lang-
aði til að geta náð stúdentsprófi, þó að
hann tæki að gerast roskinn.“
Sú saga er höfð eftir Guðbrandi Jón-
ssyni (Þorkelssonar), að eitt sinn á þessum
árum hafi bilun orðið í stjörnukíki Hafn-
arháskóla, og Nikulás gullsmiður verið
fenginn til að gera við bilunina. í samræð-
um við hann hafi starfsmenn stjörnu-
turnsins síðan hrifist af þekkingu hans á
stjarnvísindum og stærðfræði, og hvatt
hann til skólanáms í þeim greinum.
En hvað sem líður þessari sögu lauk
Nikulás Runólfsson stúdentsprófi við
lærða skólann í Mariboe vorið 1885 með 1.
einkunn, líklega sem utanskólanemandi.
Nám Við Tæknihá-
SKÓLANN, 1885—1890
Tækniháskóli Danmerkur (Den Poly-
tekniske Læreanstalt) var stofnaður 1829
að frumkvæði H.C. Örsted, sem fyrstur
uppgötvaði seguláhrif rafstraums.
Kennsla í raunvísindagreinum við Hafnar-
háskóla og tækniháskólann var lengi eftir
þetta sameiginleg að hluta. Við þessa skóla
munu stúdentar hafa tekið embættispróf
(cand. mag.) í einni aðalgrein af stærð-
fræði, eðlisfræði, efnafræði og stjörnu-
fræði, og um leið í hinum sem aukagrein-
um.
Nikulás Runólfsson lauk heimspekiprófi
1886, og svo cand. tnag.-prófi í eðlisfræði
við Tækniháskólann þann 12. desember
1890 með einkunninni Admissus. Vorið áð-
ur hafði hann hlotið heiðurspening Hafn-
arháskóla í gulli fyrir ritgerð um sam-
keppnisverkefni í eðlisfræði, sem fjallaði
um gagnsæi duftkenndra efna í vökva.
Hún mun ekki vera til prentuð.
Fyrsti íslenski verkfræðingurinn, Sig-
urður Thoroddsen, lauk prófum við tækni-
háskólann 1891.
Störf Við Tæknihá-
SKÓLANN, 1888—1891
Með vaxandi umsvifum kennslu og rann-
sókna í tilraunaeðlisfræði við tæknihá-
skólann þótti ástæða til að ráða aðstoðar-
mann við framkvæmd tilraunanna. Varð
Nikulás fyrir valinu, og hóf störf sem slík-
ur hinn 1. maí 1888. Á Landsbókasafni eru
til nokkur handrit hans, og er eitt þeirra
dagbók um þau verkefni sem hann vann að
þar ytra.
Samkvæmt dagbókinni hefur Nikulás
unnið meðfram námi sínu og að því loknu
við uppsetningu margháttaðra tilrauna og
prófun mælitækja. Hefur hann víða gert
glöggar teikningar af þeim og útskýrt þau
tæknilegu vandamál sem leysa þurfti við
útfærslu hverrar tilraunar. Meðal annars
hefur Nikulás sett upp útbúnað til send-
inga á rafsegulbylgjum um það bil ári eftir
að Þjóðverjinn H. Hertz lýsti fyrstur slík-
um sendingum.
C. Christiansen var prófessor í eðlis-
fræði við háskólann og tækniháskólann
frá 1886—1912, og voru rannsóknastörf
hans einkum á sviði núningsrafmagns og
yfirborðsspennu. Hægri hönd hans var
P.K. Prytz dósent, bróðir C.V. Prytz sem
síðar varð einn af frumkvöðlum skógrækt-
ar á íslandi. Prytz fékkst mjög við endur-
bætur á mælinákvæmni í ýmsum greinum
eðlisfræði, s.s. í ljósfræði og tímamæling-
um.
Þeir Christiansen og Prytz voru af hálfu
Danmerkur í alþjóðanefndum um mál og
vog, en höfuðstöðvar þess samstarfs voru í
Sevres við París. í febrúar 1891 skrifar
Christiansen til Sevres og biður yfirmann
þeirrar stofnunar að greiða götu Nikulásar
Runólfssonar, sem hafi mikinn áhuga á að
kynna sér eðlisfræðirannsóknir þar syðra.
Verður svo úr, að Nikulás fær styrk frá
Hafnarháskóla til Parísarferðar, og er síð-
asta færsian í starfsdagbók hans við
tækniháskólann rituð þann 27. október
1891: „Afrejse til Paris".
FRAKKLANDSDVÖL, 1891—1893
í öðru handriti Nikulásar Runólfssonar
á Landsbókasafni kemur fram, að hann
hafi veturinn 1891—92 hlýtt á eðlisfræði-
fyrirlestra prófessoranna E. Bouty og G.
Lippmann við Parísarháskóla. Jafnframt
kynnti hann sér ýmsa tilraunaaðstöðu þar,
einkum til rannsókna á eðliseignileikum
efna, s.s. á sviði ljósfræði, varma og raf-
magns. Meðal annarra stúdenta, sem
komu til Parísar þetta haust og hlýddu á
fyrirlestra þessara kennara, var ung kona
frá Varsjá, Marie Sklodowska, og fékk hún
síðar starf í tilraunastofu Lippmanns.
Eftir sumarferð til Sviss 1892 mun
Nikulás hafa unnið við alþjóðastofnunina
um mál og vog um veturinn. En hinn 12.
desember 1892 leggur prófessor Lippmann
fram erindi eftir hann á fundi í frönsku
vísindaakademíunni, og birtist það í grein-
arformi í 115. bindi tímarits akademíunn-
ar. Er þetta ef til vill eina greinin um
eðlisvísindi, sem íslendingur hefur hingað
til fengið birta eftir sig í þessu fræga riti.
Grein Nikulásar fjallar um einfalt tölulegt
hlutfall, sem hann taldi vera milli rafstuð-
uls (eða ljósbrotsstuðuls) efna og varma-
rýmdar viðkomandi efnis hinsvegar. Þetta
var þó aðeins tilgáta um ein af mörgum
mögulegum venslum slíkra eiginleika, og
reyndist hún ekki hafa eins almennt gildi
og Nikulás gerði ráð fyrir.
Næsta grein, sem lögð var fram á þess-
LESBÖK MORGUNBLAÐSINS 15. JÚNl 1985 11