Lesbók Morgunblaðsins - 10.08.1985, Page 6

FELLIBYLURINN
Á BlLDUDAL
sept. 1936 var hlýr og fallegur
haustdagur á Bíldudal. Mistur var í
lofti og þunn skýjaslikja á himni en
stafalogn. Það var mjög heitt þenn-
an dag, sjálfsagt um 20 stiga hiti,
Þann 15.—16. september
1936 gekk ofsaveður yfir
vestanvert landið með
þeim afleiðingum, að
franska hafrannsóknaskip-
ið Pourquoi pas fórst á
skerinu Hnokka við Mýr-
ar. Þetta veður kom svo
snögglega yfir Vestfirði,
að það steyptist nánast
eins og skriða yfir Bíldu-
dal með afleiðingunum,
sem hér er sagt frá
Eftir PÁL ÁGÚSTSSON
þó ekki væri sterkt sólskin. Þegar litið var
inn yfir Haganesið sást hvernig Horn-
tærnar spegluðust í lognkyrru yfirborði
Suðurfjarðanna. Æðarfuglinn gúaði fram
af hleinunum. Það var friður yfir litla
þorpinu við Arnarfjörðinn.
Skömmu eftir hádegið gengu faðir minn,
Ágúst Sigurðsson í Valhöll, og skólastjór-
inn Jens Hermannsson í Glaumbæ, sem
var næsta hús við Valhöll, upp í hlíðina
fyrir ofan þorpið að hyggja að brunnstæði.
Við bræðurnir Hjálmar, Jakob og undir-
ritaður fylgdumst með og einnig synir
Jens, Sigurður og Gunnar, ásamt dreng,
sem var í fóstri hjá Jens og Margréti,
Ríkharði Sigurleifssyni, en foreldrar hans
höfðu bæði veikst og dvöldu á Vífilstöðum
um þessar mundir.
Faðir minn og Jens höfðu mikinn áhuga
á að leiða neysluvatn inn í hús sín, en svo
hagaði til að nóg vatn var fyrir neðan hús-
in, en fékkst ekkert það ofarlega í hlíðinni
að það næði að renna inn í húsin. Faðir
minn hafði látið grafa 2 brunna fyrir ofan
Valhöll, en án árangurs. Stoppað var á
ýmsum stöðum í hliðinni og rætt um hugs-
anleg brunnstæði.
Við strákarnir sprönguðum allt í kring,
en aðallega dvöldum við þó í „Kastalan-
um“ sem við kölluðum svo, en það var
bygging, sem við höfðum hlaðið úr grjóti,
allmerkileg að okkar áliti. Þetta var einn
af þessum dýrðlegu, áhyggjulausu dögum,
sem strákar í smáþorpi eiga sér í bland við
náttúruna.
Alltaf höfðum við nóg að starfa, einatt
var verið að dytta að „Kastalanum", laga
virkisveggi, breyta og laga. Þarna höfðum
við fengið nóga útrás fyrir kraftana við
óhemju grjótburð úr hlíðinni. Nokkuð voru
þeir Jenssynir yngri en ég, en við Ríkharð-
ur vorum að kalla jafnaldrar, hann tæpu
ári yngri, en ég var þá 13 ára. Kært var
með okkur og vorum við mikið saman.
Hann var frekar stór eftir aldri með mikið
hár og brúsk að framan, fríður og föngu-
legur drengur og var þennan dag i himin-
blárri blússu.
Þetta haust hafði komið mikill smokkur
í Arnarfjörð og var smokkveiði stunduð
hvert kvöld og fram á nótt alls staðar úr
firðinum. Eins og kunnugt er veiðist
smokkurinn aðallega í ljósaskiptunum og
nokkuð eftir að dimma tekur. Flestar trill-
ur á Bíldudal stunduðu einnig þessar veið-
ar. Þar voru m.a. þessir: Pétur Bjarnason í
Svalborg ásamt sonum sínum á „Bjössa",
Eiríksbræður á „Blíðfara", við í Valhöll á
„Ými“, „Siggi" Magnúsar Guðmundssonar,
„Fylkir" bátur Jóns frá Dynjanda og
Magnúsar Guðmundssonar í Sjóbúð, bátur
Kristjáns Alberts og Gunnars sonar hans,
„Bóti“ og „Bliki" bátar kaupmannanna
Samúels Pálssonar og Jóns Bjarnasonar
og svo nokkuð af árabátum, sem flestir
voru 4ra manna för. Ennfremur lítil trilla
eign Eiríks Guðmundssonar úr Otradal og
Otri stór trilla, sem Guðmundur í Otradal
átti.
Þennan dag var einnig farið á smokk
eins og kallað var og var farið fljótlega
upp úr eftirmiðdagskaffinu. Reynt var á
ýmsum stöðum, en oft kippt og var afli
sæmilegur.
Um 12 leytið um kvöldið vorum við
staddir á Hvestubót og var þá smokkur að
mestu tekinn undan. Var þá farið að hugsa
til heimferðar. Svarta myrkur var á, svo
ekki sást svo mikið sem móa fyrir fjöllun-
um, höfðum við bundið fjósalugt á rá út
frá mastrinu til þess að hafa einhverja
týru og svo var talið að smokkurinn leitaði
á ljósið. Logn var á, en þungur sjór og
ennþá mjög hlýtt í veðri. Tveir aðrir bátar
voru þarna í námunda við okkur, Sölvi á
Steinanesi á Steinbjörgu ásamt sonum
sínum og Eiríkur frá Otradal á horni sínu,
en hann var þá fluttur til Bíldudals og
nýkvæntur Sigurey Indriðadóttur frá Duf-
ansdal. Jens Hermannsson skólastjóri var
hættur veiðum þetta haust og búinn að
setja bát sinn „Jón formann" upp á kamb
og hafði Ríkharður í Glaumbæ verið á
smokk með okkur á Ymi næstu daga á
undan. Þetta kvöld var með okkur á Ými
Guðmundur ólafsson í Kurfu (Gimli) og
var því nokkuð þröngt hjá okkur, svo
Ríkharður brá á það ráð að fara þetta
kvöld með Eiríki, sem var systursonur
Jens, ásamt ungum pilti Ólafi Jónssyni
(Gotta). Gotti var sonur hjónanna Jónínu
Ölafsdóttur og Jóns Jóhannssonar.
f því að við vorum að hætta renndi Sölvi
á Steinanesi að okkur á Steinbjörginni og
kvaðst líka vera hættur og best væri að
koma sér sem fyrst heim, veðurútlit væri
mjög slæmt og hann fyndi á sér að óveður
væri í aðsigi. Við kölluðum til Eiríks og
spurðum hvort hann ætlaði ekki að fylgj-
ast með heim á leið, en hann kvaðst ætla
að taka eitt rek ennþá, áður en hann hætti.
Síðan var haldið af stað heim á Bíldudal,
sem ekki var meira en svona hálftíma stím
að fara. Myrkrið var svo óskaplegt að erf-
itt var að keyra bátinn, landið sást alls
ekki, en brimhljóðið var mikið og var eig-
inlega keyrt eftir því, en ekkert mátti útaf
bera því öll landtaka var stórgrýtisurð og
því stórhættulegt að fara of nálægt landi.
Mér fannst líða óratími þar til beygt var
fyrir Kolgrafarhrygginn og ljósin fóru að
sjást á Bíldudal. Sölvi á Steinanesi fór
miklu dýpra á Steinbjörginni því hann
ætlaði yfir fjörð. Við skildum ekkert í því
hvernig hann fór að rata þetta, í þessu
óskapa myrkri, en allt reyndist þetta
ganga hjá honum eins og í sögu. Við á Ými
sigum inn með fiskreitunum, rétt sluppum
við íshúshleinina og renndum inn á vog-
inn. Fundum bólfærið eftir nokkra leit, en
þar lá „Gudda“, smáskekta, sem við áttum.
Gengum við nú frá Ými eins og vant var,
keðjan dregin upp og vafinn 2 hringi um
pollann, en kaðlinum við keðjuna brugðið
um fremstu þóftuna og bundinn vandlega.
Svo mikill sjógangur var á voginum þrátt
fyrir lognið, að ég varð að halda um fæt-
urna á Hjálmari bróður mínum, þegar
hann lá á maganum á stafnskýlinu við að
ganga frá bátnum, svo að hann hrykki ekki
útbyrðis.
Rerum við því næst í land á Guddu, sett-
um hana upp á kamb og héldum rakleiðis
heim. Var þá klukkan eitthvað um 1%.
Móðir okkar var vakandi þegar við kom-
um og var fegin að sjá okkur; fengum við
eitthvað gott að borða og siðan átti að
ganga til náða enda mannskapurinn orð-
við, að það hefði reyndar ekki verið fallegt af vitninu að
hugsa aðeins um sitt eigið barn, en hins vegar væri það
almanna mál, að blóð væri þykkara en vatn og raun-
veruleg móðir stæli jafnvel handa barni sínu, ef í nauð-
irnar ræki, en það væri stranglega bannað með lögum,
því að eign væri eign, og sá sem stæli, lygi einnig, en það
væri sömuleiðis bannað með lögum. Síðan hélt hann
eina af sínum spaklegu og grófu ræðum um slægð
mannanna, sem lygju að dómstólunum, þar til þeir
blánuðu í framan, og eftir stuttan útúrdúr um bændur,
sem þynntu mjólk alsaklausra kúa út með vatni, og um
borgarstjórnina, sem krefði bændurna um of háa mark-
aðsskatta, en hann kom málinu sjálfu ekkert við, til-
kynnti hann, að vitnaleiðslum væri lokið og þær hefðu
ekki leitt til neinnar niðurstöðu.
Síðan gerði hann langt hlé og sýndi öll merki ráða-
leysis og leit í kringum sig, eins og hann vænti tillögu
frá einhverjum viðstaddra um, hvernig komist yrði að
niðurstöðu.
Menn horfðu forviða hver á annan, og sumir teygðu
fram álkuna til að koma auga á ráðþrota dómarann. 1
salnum varð dauðaþögn, aðeins mátti heyra kliðinn frá
mannfjöldanum utan af götunni.
Þá tók dómarinn aftur til máls og dæsti.
„Það hefur ekki verið sannreynt, hver hin rétta móðir
er,“ sagði hann. Barnið er aumkunarvert. Maður hefur
nú heyrt, að feður víki sér oft undan skyldum sínum og
vilji ekki gangast við börnum sínum, þorpararnir þeir
arna, en hér gefa sig fram tvær mæður. Rétturinn hefur
hlýtt á þær eins lengi og þær eiga skilið, nefnilega
nákvæmlega 5 mínútur á hvora, og komist að þeirri
niðurstöðu, að þær ijúgi báðar, eins og þær eru langar
til. En nú þarf að hugsa fyrir barninu, sem þarf að eiga,
móður. Það verður því að sannreyna, án þess að sinna
eintómu þvaðri, hvor er hin raunverulega móðir barns-
ins.“
Og með gremju í röddinni kallaði hann á réttarþjón
og skipaði honum að sækja krít.
Réttarþjónninn fór og kom aftur með krítarmola.
„Dragðu hring með krítinni þarna á gólfið, svo stóran
að þrír menn geti staðið inni í honum,“ skipaði dómar-
inn.
Réttarþjónninn kraup niður og dró hring á gólfið,
eins og honum var sagt.
„Komdu nú með barnið,“ skipaði dómarinn.
Hann kom inn með drenginn, sem fór aftur að skæla
og vildi komast til Önnu. Dollinger gamli kippti sér
ekkert upp við gólið í honum og hélt máli sinu áfram,
aðeins með dálítið hærri röddu.
„Þessa tilraun, sem nú mun verða gerð,“ tilkynnti
hann, „hef ég fundið í gamalli bók, og hún er talin
allgóð. Hin einfalda grundvallarhugsun, sem liggur að
baki krítarhringstilrauninni, er að hin raunverulega
móðir mun þekkjast af ást sinni á barninu. Sem sé, það
verður að reyna styrk þessarar ástar. Réttarþjónn,
láttu barnið inn í krítarhringinn."
Réttarþjónninn tók skælandi barnið úr örmum barnf-
óstrunnar og setti það inn í hringinn.
Dómarinn hélt áfram, um leið og hann snéri sér að
frú Zingli og önnu: „Takið þið ykkur líka stöðu inni í
krítarhringnum, takið hvor í sína hönd barnsins, og
þegar ég segi: „Nú!“ þá reynið þið að toga það út úr
hringnum. Sú ykkar, sem ber meiri ást til barnsins,
mun toga af meira afli og þannig ná því til sín.“
Áhorfendur voru orðnir órólegir. Þeir tylltu sér á tá,
og sumir rifust við þá, sem stóðu fyrir framan þá. En
svo varð dauðaþögn, þegar báðar konurnar stigu inn í
hringinn og tók hvor í sína hönd barnsins. Einnig barn-
ið var þagnað, eins og það grunaði hvað væri að gerast,
og snéri társtokknu andlitinu að önnu. Síðan skipaði
dómarinn: „Nú!“
Með einum heljarmiklum rykk svipti frú Zingli barn-
inu út fyrir hringinn. Ringluð og vantrúuð horfði Anna
á eftir því. Af ótta við að barnið meiddist, ef togað væri
í báða handleggi þess samtímis og hvorn í sína áttina,
hafði hún strax sleppt takinu.
Dollinger gamli stóð upp.
„Og nú vitum vér,“ sagði hann hátt, hvor hin raun-
verulega móðir er. Takið barnið af þessari kvensnift.
Hún myndi rífa það í tætlur með köldu blóði." Svo
kinkaði hann kolli til Önnu og gekk hratt út úr salnum
til morgunverðar síns.
Næstu vikurnar töluðu bændurnir í nágrenninu, sem
vissu alveg, hvað þeir sungu, um að dómarinn hefði
drepið tittlinga, þegar hann dæmdi konunni frá Mering
barnið.
- ☆ --
EFTIRMÁLI
Þessa sögu ritaði Brecht í útlegð árið 1940. Fyrir-
mynd hans að úrskurði Dollingers dómara í lok sögunn-
ar er alþekkt frásögn um dóm Salómons í 3. kapítula
Konungabókar í Gamla testamentinu, en Brecht lætur
sögu sína gerast í heimaborg sinni, Ágsborg, undir lok
þrjátíu ára stríðsins um miðja 17. öld.
Ýmislegt, bæði í efni og stíl sögunnar, minnir á frá-
sagnarlist íslendingasagna. Til dæmis grunar lesand-
ann strax, að ekki muni vel fara, þegar smámenni ætla
sér að grípa inn í rás örlaganna. Lítið er hirt um að lýsa
útliti, hvað þá tilfinningum persónanna, en athafnir
þeirra gefa þeim mun skýrari mynd af þeim.
Athyglisvert er það stílbragð að gera á stöku stað
svolítið hlé á frásögninni til að skjóta inn örstuttum
setningum, sem gefa til kynna, hvaða stefnu sagan
muni taka, án þess þó að slakni á spennu hennar við
það. öll er sagan sögð í stuttum setningum, sums staðar
svo, að það olli erfiðleikum í þýðingu.
BALDUR Ingólfsson