Lesbók Morgunblaðsins - 21.09.1985, Blaðsíða 4

Vanga veltur
og vist Papa
um veru
á íslandi
Eftir HRAFN JÖKULSSON

BJARMALAND
• Hólmgarður
GARÐARlKI
Kænugarður*
Firðafylki
Hörða vVikjn
, NHernar^iand v y
, , 'HornA Færeyjar Björgvin^ogalandv ''X^Lundu
Reykjanesclí g ^ ^ÁIaborg^
...........\ ,* \Orkneýjarfr
) \ } J, ‘Brimar
and
Siglingaleiðin frá Hernum til Hvarfs
•••••••••••••••••••••••••••
Bjarni Herjólfsson um 985 skv.
Grænlendingasögu.
Eiríkur rauði 985
Leifur Eiríksson 1000 skv. frásögn Eiríks sögu
rauða, Heimskringlu og Kristnisögu.
Þorfinnur Karlsefni 1005
Leifur Eiríksson 1000-1014 skv.
Grænlendingasögu.
Fornleifafundurinn vestur á Dagverðarnesi
hefur mjög orðið til að vekja gamlar deilur
um írska byggð á íslandi fyrir landnám
norrænna manna. Það er ekki ætlun mín að
blanda mér í þær umræður, þótt gagnmerk-
ar séu, heldur fara nokkrum orðum um
hina fyrstu landnema sem heimildir geta;
Papa. í framhaldi af því verða lítillega
raktar vangaveltur fræðimanna hversu
umsvifamikil sú búseta var og hvort hún
einskorðast við guðsmenn eingöngu.
Heimildir um írska einsetumenn hér á
landi eru ekki margar, en þar frægust ís-
Iendingabók Ara fróða Þorgilssonar: Þá
voru hér menn kristnir, þeir er Norðmenn
kalla Papa. En þeir fóru síðan á braut, af
því að þeir vildu ekki vera hér við heiðna
menn, og létu eftir sig bækur írskar og
bjöllur og bagla. Af því mátti skilja að þeir
voru menn írskir. Afar skyld klausa er í
Landnámabók, aukheldur í Noregssögu
munksins Theodoricusar. Þessar stuttara-
legu frásagnir, ásamt fáeinum örnefnum,
mega heita einu heimilirnir um veru Papa
hér á landi. Það er nokkur huggun að þess-
ar heimildir, þótt fátæklegar séu, mega
heita traustur minnisvarði um Papa, svo
að ekki er um það deilt hvort þeir hafi
komið hingað, heldur í hve miklum mæli
írar yfirleitt settust að hér á landi.
— O —
Kristin trú festi snemma rætur á ír-
landi og þegar á fimmtu öld mátti landið
heita alkristnað. Klaustur fylgdu í kjölfar-
ið og urðu er tímar liðu blómleg menning-
arsetur. Þá urðu ábótar margir ærið
valdamiklir og starfsamir í veraldarpóli-
tíkinni. Það kom ekki í veg fyrir að trúal-
varan var fölskvalaus og strangleikinn
ótvíræður. Klausturlífið fullnægði þó ekki
trúarþörf allra; margir munkar sögðu al-
farið skilið við mannlegt samfélag og leit-
uðu sér einveru fjarri byggðum bólum, til
að helga sig gersamlega guði sínum. Sumir
gerðust trúboðar og sigldu í önnur lönd og
eyjar á skinnbátum sínum, kúðum. Þeir
voru svo gerðir að húðir voru strengdar
utanum trégrind alltað þrisvar sinnum.
Þetta þættu líklega ekki björgulegir far-
kostir nú á tímum, en á þcssum fleytum
fóru þeir allra sinna ferða. Frægastur
þessara ferðagarpa er Brendan, sem sumir
telja að hafi siglt til íslands og jafnvel alla
leið til Ameríku. Skemmst er að minnast
að fyrir nokkrum árum fór íri nokkur í
kjölfar Brendans og kom m.a. hingað til
lands á skinnbát sínum.
Papaörnefni finnast víða; á Mön, Suður-
eyjum, Orkneyjum, Hjaltlandi og í Fær-
eyjum. Að auki er eitt örnefni á Norð-
vestur-Englandi. Má af því ráða hve víða
þeir fóru.
— O —
Einar Ólafur Sveinsson tekur lýsingu á
Pöpum uppúr bókinni „A social history of
Ancient Ireland" eftir P.W.Jeyce:
Þeir voru í grófum vaðmálsyfirhöfnum
með sauðarlit, en undir í hvítum kyrtlum
úr fínna efni. Hárið var rakað af framan-
verðu höfðinu, en að aftan féll það niður á
bak. Augnalokin voru lituð dökk. Hver
þeirra hafði sterka cambutta eða göngu-
staf; vatnsflösku báru þeir um öxl, en í
lítilli tösku báru þeir aðaldýrgrip sinn:
eina eða tvær bækur og einhverja helga
dóma.
Papar gerðu ekki miklar kröfur til Iifs-
þæginda: Þeir gerðu sér gjarnan bústaði í
hellum eða hlöðnum kofum. Þeir hafa lifað
á því sem til féll, eggjum, fugli, fiski og sel
og alla vega rótum og berjum.
Dagarnir hafa liðið við bænahald og
söng og lestur helgirita. Stundum slóust
þeir saman í flokka og settu sig saman
niður. Þaöan mun orðið Pappýli komið
(þ.e. Papbýli). Mörgum hlýtur að finnast
torvelt að skilja hvað rak mennina, þótt
trúaðir væru, í hættulega sjóferð til eyði-
eyju í norðurhöfum. En Pöpum hefur lík-
lega þótt fsland komast næst því að vera
paradís á jörðu; fæðuöflun yfirleitt auð-
veld og engin hætta á að hitta nokkurn
lifandi mann. Þeir hafa getað einbeitt sér
að trúnni, gefist almættinu fullkomlega.
— Halldór Kiljan Laxness hittir líklega
naglann á höfuðið þegar hann segir: þeim
helgum mönnum hinsvegar sem leiddist
þraungbýli, þeir héldu einsamlir á auðnir;
þessir menn eru kallaðir anakóretar og
slíkir menn voru papar. Landnám var ekki
í þeirra verkahring. f augum þeirra var
allt bústang beinlínis frá djöflinum.
- O -
Vert er nú að athuga hvenær Papar tóku
hér land. Einna marktækust bók í því efni
er rit munksins Dicuiliusar, „De mensura
orbis terrae“ — Uin mæling jarðarkringl-
unnar, færð var í letur í kringum 825. Þar
segir Dicuilius frá klerkum nokkrum, sem
30 árum áður höfðu miðlað honum ýmsum
fróðleik um Thule. Klerkarnir dvöldust á
eynni frá febrúarbyrjun til ágústloka og
segist þeim m.a. svo frá að um sumarsól-
stöður hyrfi sólin aðeins skamma stund á
bak við litla hæð, og „að ekkert rökkvaði
þessa stuttu stund, og mætti gera hvað
sem maður vildi, svo sem týna lýs úr
skyrtu sinni..." Þess er enn sérstaklega
getið að allan þann tíma sem klerkarnir
dvöldust á eynni hafi skipst á dagur og
nótt, en dagssiglingu norður af eynni hafi
verið frosið haf. Dicuilis notar tækifærið
til að kveða niður sem „lygi og villu" ýms-
ar eldri frásagnir af Thule:, Að þar sé um-
hverfis frosið haf og stöðugan dag frá vori
til hausts, en aftur nótt frá hausti til vors.
Ekkert í frásögn Dicuiliusar bendir til að
klerkarnir hafi hrakist til þessa lands,
beinlínis liggur í loftinu að þeim hafi verið
kunn leiðin.
Menn eru yfirleitt á einu máli um að
Thule Dicuilisar sé fsland og því hafi írsk-
ir munkar haft vitneskju af landinu a.m.k.
hundrað árum árum en landnám hófst hér
úr Noregi.
f riti sínu getur Dicuilius einnig eyja
sem Papar hafi búið í „svo sem hundrað
ár“. Þegar þarna var komið sögu höfðu
norrænir víkingar komið til eyjanna og
einsetumennirnir þess vegna stokkið burt.
Þá getur hann þess að eyjarnar séu fullar
af sjófugli og sauðfé og hefur þess vegna
getum verið að því leitt að um Færeyjar sé
að ræða.
- O -
Nokkur örnefni, kennd við Papa, hafa
varðveist á íslandi. Þar er fyrst að geta
Papeyjar, í Suður-Múlasýslu, sem í Land-
námu er talin bústaður þeirra. Papós var
verslunarstaður í Austur-Skaftafellssýslu
á síðari hluta 19. aldar. Hann stendur við
Papafjörð sem gengur inn af Lónsvík.