Lesbók Morgunblaðsins - 21.09.1985, Blaðsíða 7

um tortryggni og beiskju, sem fylgdi hon-
um alla ævi.
Hjálmar var því — næstum að segja —
sjúklega viðkvæmur fyrir öllu sem að hon-
um sneri í orði og gerð. En á hitt er að líta
að ófrægingarmenn hans gerðu sýnu
meira en að þeir rétt önduðu á hann, þegar
sá gállinn var á þeim. Þeir voru ekki með
neinar smáertingar í hans garð, heldur
báru hann hinum verstu sökum eins og
frægt er af dæmum og mjög hefur verið á
loft haldið. Á það einkum við um tvo
flokka manna, sinn á hvorum tíma, þ.e.
granna hans í Austurdal, sem flæmdu
hann frá góðu búi í Nýjabæ og síðar nábúa
hans nokkra í Blönduhlíð, eftir að hann
settist að í Bólu, því þeir létu sig ekki
muna um að kæra Hjálmar og konu hans,
Guðnýju Ólafsdóttur, fyrir sauðaþjófnað
svo að úr varð opinbert sakamál á hendur
þeim. Málinu lauk þannig að þau voru
sýknuð fyrir dómi af þjófnaðarsökinni, en
þó með því sleppa dómsorði, sem nægði til
þess að viðhalda efa sumra um sakleysi
þeirra, m.a. vegna þess að þau voru dæmd
til að greiða málskostnað, þrátt fyrir sýkn-
una. Ófrægingarmenn Hjálmars fundu
átyllu til þess að halda því á loft að sökin
væri hvorki sönnuð né afsönnuð, þar gæti
hver trúað því sem honum fyndist trú-
legast, þrátt fyrir sýknudóminn.
Það fór því svo um hjónin í Bólu, Hjálm-
ar Jónsson og Guðnýju Ólafsdóttur, að
sýknudómur nægði naumast til að hreinsa
æru þeirra. Slík útreið er að vísu ekki
dæmalaus, hvorki fyrr né síðar, enda land-
lægt á íslandi að deila við dómarann. Þótt
dómskerfið sýkni eftir landslögum á það
sér stað að almenningsálitið haldi áfram
að sakfella menn. Og enn í dag, næstum
150 árum eftir sýknudóm í máli Bóluhjóna
eru menn að velta fyrir sér sekt þeirra eða
sakleysi. Svo grimm geta örlög manna orð-
ið, svo magnað er gæfuleysi sumra manna,
að æra þeirra fæst aldrei fullhreinsuð,
þótt hún hafi verið svert með rangindum
og ofsóknum. Hjálmar var ekki maður til
að bera slík örlög án þess að undan léti og
er ekki tiltökumál. Getur hver litið í sinn
eigin barm í því efni. Og ekki er blöðum
um það að fletta, að eftir þessi málaferli er
Guðný Ólafsdóttir, sem ekki var síður
stórlynd og viðkvæm, andlega og líkam-
lega niðurbrotin manneskja, sem veslast
upp og deyr að fáum árum liðnum, aðeins
43ja ára að aldri. Segja má með nokkrum
sanni að gæfuleysi eiginmanns hennar
hafi lagt hana í gröfina í blóma aldurs
síns, sem svo má kalla, ef allt er með
felldu, en hitt kann þó að vera að hún hafi
ekki verið neinn skapbætir Hjálmari og
átt sinn þátt í ógæfusamri ævi þeirra
beggja.
II.
Hér hefur gæfuleysi Hjálmars í Bólu
orðið að hugleiðingarefni. Að þvf hefur
verið vikið að hann hafi fyrir skapgerðar-
galla sína átt sjálfur verulegan þátt í að
kalla yfir sig óvild og tortryggni manna og
undirbúa þannig að sinum hluta jarðveg
fyrir andstreymi í lífinu og ógæfu sína.
Gæfuleysi Hjálmars er því að ýmsu leyti
sjálfskaparvíti. Hann hafði ekki það geð
og tileinkaði sér ekki þau viðhorf sem gera
menn að sínum eigin gæfusmiðum. Nú má
enginn skilja þessi orð svo að með þeim sé
verið að fullyrða eitthvað í þá veru að um-
hverfi og utanaðkomandi öfl hafi engu
ráðið um áfallasama ævigöngu og ill örlög
Hjálmars í Bólu. Slíkt væri alvarlegur
misskilningur. Þvert á móti urðu utanað-
komandi menn til að bera tundrið að púðr-
inu, að því er varðar þá tvo stórviðburði
sem afdrifaríkastir urðu um örlög Hjálm-
ars og þeirra hjóna, þ.e. hrakninguna frá
Nýjabæ og ákæruna um sauðaþjófnaðinn í
Bólu. Hvað sem annars má segja um geðs-
lag og framkomu Bóluhjóna, þá urðu þa'u í
þessum dæmum fyrir ofsóknum, þar sem
samantekin ráð ofríkismanna áttu allan
hlut að máli, þar varð Hjálmar að ósekju
fyrir barðinu á yfirgangsmönnum og lítil-
sigldum rógberum. Sú aðför öll kom
Hjálmari í opna skjöldu. Honum mátti
finnast eins og hann hefði orðið fyrir út-
skúfun, eins konar bannfæringu.
Slík ósanngjörn stórmæli réttlæta þó
ekki þann skapgerðargalla Hjálmars sem
fólst í sjálfhverfri viðkvæmni hans og
skorti á kímnigáfu sem slíku er oft sam-
fara. Af þeim aragrúa níðvísna og heift-
arkveðlinga, sem Hjálmar setti saman og
kom á framfæri við menn, verður ekki
annað ráðið en að hann hafi þurft að
hnjóða í næstum hvern einasta mann sem
ekki var honum þóknanlegur og fella slíka
hnjóðan í rím og stuðla, gera a.m.k. sveit-
arkunnugt ef ekki héraðsfleygt að ekki sé
meira sagt. Annars lagði Hjálmar þegar á
unglingsárum fyrir sig kerskni í garð
náungans og þoldi þá ekki m.a. réttmæta
umvöndun sóknarprests sins af því tilefni,
heldur brást hið versta við og lét niðrandi
kveðskap um prestinn fljúga milli manna í
sveitinni. Má vel halda því fram að kerskni
hafi verið eðlisgróin árátta á Hjálmari.
Mest af þessum vísnasamsetningi fyrr
og síðar er lélegur skáldskapur og auð-
smíðaður — og gat ekki aukið skáldhróður
Hjálmars hið minnsta, heldur espað menn
til óvildar gegn honum, magnað í fólki tor-
tryggni um mannsparta hans og jafnvel
skapað þá ímynd um hann hjá ýmsum að
hann væri ótuktarmenni og til alls vís.
Auðvitað var Hjálmar fyrst og fremst að
þjóna lund sinni í augnabliksbræði með
þessum kveðskap, auk þess sem dæmi eru
um að hann legði fyrir sig þá þjóðaríþrótt
að yrkja skammir og níð um menn í mein-
ingarleysi rímíþróttarinnar einnar vegna.
Á því sviði íþrótta var Hjálmar þó naum-
ast gjaldgengur vegna þess að honum var
ótamt að hugsa í alvöruleysi. Þar bagaði
hann skortur á skopskyni. Framsetning og
orðaval Hjálmars í Bólu var þannig, að
almenningur tók allt bókstaflega sem
hann orti í þessum dúr, jafnvel þótt engin
alvara lægi þar að baki. Það var eins og
hann hefði ekkert vald á orðkynngi sinni.
Orð hans urðu ætíð hálf-göldrótt þegar
gerðin var Hjálmari vissulega töm, en ekki
að sama skapi gæfuvegur. Vísur þessar
flökkuðu víða og geymdust á vörum manna
og í uppskriftum. Alltof mikið af þessu
dægurhnoði Hjálmars er prentað með sí-
gildum kvæðum hans eins og hér sé um
fullgildan skáldskap að ræða, enda hefur
það lengi verið kennt að Hjálmar sé fyrst
og fremst markverður sem níðvísnaskáld.
Slíkt er alrangur dómur, eða a.m.k. vill-
andi. Er reyndar illskiljanlegt hvaða
markmiði það þjónar — ekki endilega
hvað Hjálmar einan varðar — að fylla
kvæðasöfn góðra skálda með leirburði sem
þeim hefur orðið á að hnoða saman á veik-
leikastundu. Rímaður samsetningur af
þessu tagi á ekkert erindi í kvæðasöfn al-
vöruskálda, ekki einu sinni svokallaðar
heildarútgáfur. Hins vegar kann að vera
réttlætanlegt að gera nokkra grein fyrir
slíkum dægurkveðskap í almennri mann-
lýsingu eða ævisögu skálds til þess að sýna
hinar ýmsu hliðar á skáldinu sem manni
og þátttakanda í heimsku og ærslum sam-
tímans. En ekki vex skáldhróður nokkurs
manns, þótt prentaðar séu eftir hann
skammavísur og níðkveðlingar um nafn-
greinda menn, sem sjálfir koma engum
vörnum við á slíku lokuðu dómþingi prent-
iðnaðar og bókaútgáfu. Heildarútgáfur af
verkum skálda og rithöfunda eru vissulega
þarflegar bókmenntafræðingum, en ekki
einhlítar til þess að efla bóklestur almenn-
þau bárust almenningi til eyrna og fengu
þannig allt aðra merkingu en til var ætl-
ast.
Það var því að nokkru fyrir skapgerð-
argalla, kvartsáran hug og skort á kímni-
gáfu að Hjálmar átti sjálfur þátt í því að
honum voru búin þau örlög sem raun varð
á og mörkuðust af ógæfu og andstreymi og
þeirri hugmynd sem ýmsir létu loða við
hann að hann væri ekki sem best innrætt-
ur. Þannig geta menn sjálfir með rangri
hegðan stuðlað að sinni eigin ófrægingu.
Það gerði Hjálmar.
III.
En þvert ofan í þá ófögru mynd sem
margir hafa gert sér af Hjálmari er miklu
fremur sennilegt að hann hafi verið meyr
og góðlyndur inn við beinið, en ekki harð-
lyndur ofsamaður. Níðvísur hans hafa átt
mestan þátt í að búa til í hugum manna
mynd af honum sem hálfgerðu illmenni
auk alls konar þjóðsagna allt frá fæðingu
til dauðadags og þar af leiðandi missagna
um manninn, svo að margt verður rangt og
ýkjublandið sem frá honum er sagt, hvort
sem það er lof eða lastmælgi. Níðvísna-
ings, bókmenntaáhuga og bókmennta-
skilning. Venjulegum lesanda hrýs hugur
við þykkum og þéttprentuðum doðröntum
og lætur slíkt hilluskraut heldur rykfalla
en fletta nokkru sinni upp slíkum bókum.
Ágæt skáld frá fyrri tíð mega nú þola
gleymsku eða tómlæti vegna þess að
skáldskapur þeirra er gerður útlægur í
óaðgengilegum útgáfum, sem líkjast frem-
ur sópdyngjum en úrvali góðra gripa. Sér-
staklega verða þau skáld hart úti sem lifðu
langa ævi og afköstuðu miklum firnum
verka en ærið misjöfnum að ekki sé meira
sagt. Þar má, meðal annarra, nefna Bólu-
Hjálmar og Matthías Jochumsson, jafnvel
Stephan G. Stephansson. Því að skáldum
er hreinlega hægt að drekkja í sínum eigin
leirburði, og þeir verða ekki rifnir upp úr
vilpunni nema út sé gefið í meðfærilegum
bókum viðhlítandi úrval af því besta sem
þeir ortu. Slík bók hefur reyndar verið gef-
in út nýlega (1980) hvað varðar Matthías
Jochumsson, og er sú bók til fyrirmyndar,
enda gefin út á vegum Rannsóknastofnun-
ar í bókmenntafræði við Háskóla íslands,
þar sem færir menn vinna ágætt starf,
þótt ekki sé alltaf miklum skilningi á því
fyrir að fara hjá ráðamönnum í óskalandi
tæknikrata, sem sækja hugmyndir sínar
um menntun og menningu til Singapore.
Hjálmar Jónsson á það skilið að hróður
hans verði aukinn hjá æskufólki okkar
tíma og að ráðist verði í útgáfu handhægr-
ar Hjálmarsbókar. Þar verður að sjálf-
sögðu að styðjast við útgáfuverk Finns
Sigmundssonar og ekki síst ævisögu
skáldsins sem Finnur lét fylgja útgáfu
sinni, enda í heild trúverðug ævisaga og
samboðin Hjálmari. Bólu-Hjálmar er þess
háttar maður, manngerð og skáld, að hann
er líklegur til að vekja áhuga og forvitni
bókmenntalega hugsandi fólks á okkar
dögum, ef aðeins væri reynt að gera mann-
inn sjálfan, verk hans og samtíð, aðgengi-
legra ungu fólki en gert hefur verið til
þessa.
Hjálmar hefur að eðlisfari verið fjöl-
hæfur maður og sennilega mikið lista-
mannsefni í myndlist og mótunarlist ekki
síður en skáldskap. Við „réttar" aðstæður
hefði mikið getað orðið úr honum og meira
en það að vera stórlyndur kotbóndi og
ógæfumaður, misskilinn og hrakinn, elleg-
ar sveitarskáld og skápasmiður eða þokka-
legur myndskeri þegar best lét í augum
samtímans. Varla hefði hann orðið sá
mæðumaður sem hann var með gæfuleysið
fallandi að síðum í ögn þjálla og rismeira
samfélagi en Akrahreppur var á sinni tíð
og aðrir akrahreppar landsins, þótt önnur
nöfn bæru. Því vissulega var Hjálmar
mótaður af samtíð sinni, þótt ógæfuvaldur
hans byggi einnig hið innra með honum.
IV.
Þessar hraðrituðu hugleiðingar um
Bólu-Hjálmar urðu efnislega til þegar
undirritaður sat í brekku sólbjartan júlí-
dag ofarlega í Kræklingahlíð og horfði yfir
bernsku- og æskusióðir Hjálmars sem
stóðu bæði austan og vestan Eyjafjarðar.
Það er að vísu þakkarvert að honum var
reistur minnisvarði í Skagafirði. En Ey-
firðingar eiga nokkuð í Hjálmari og Þing-
eyingur var hann að ætt, kominn af góðu
fólki þar í sýslu svo langt sem rakið verð-
ur. Það henti Hjálmar, sem hent hefur
margan góðan landann, að vera fæddur
utan hjónabands. Og myndast hafa þjóð-
sögur um manndómsleysi foreldra hans og
margt misjafnt um þá sagt, ekki síst móð-
ur hans. En nú hefur verið sýnt fram á að
Marsibil Semingsdóttir var reyndar í
ýmsu myndarkvenmaður, þótt ekki gengi
henni allt í haginn í harðri lífsbaráttu á
eymdartíð fremur en syni hennar, Hjálm-
ari. Og faðir hans, Jón Benediktsson, stóð
öðrum alþýðumönnum ekki að baki í
neinu, hann var greindarmaður, kom sér
ágætlega og í öllu vel virtur. Þó hafa þau
Marsibil og Jón mátt þola það að vera
kölluð ónefnum í víðlesnum ritum, m.a.
„léttúðug lausahjú" og „farandfólk", ef
ekki eitthvað þaðan af verra. Samt voru
þau sannanlega hvorugt. Þau voru engir
ættlerar meðal síns fólks, þau voru venju-
legar manneskjur. Hafi Hjálmar verið
„hjábarn veraldar" — sem hann var — er
naumast hægt að koma beinni sök á for-
eldra hans í því efni. Nær væri að halda
því fram að þau hafi öll þrjú orðið leik-
soppar illra örlaga, og þó einkum Hjálmar
og móðir hans. Þeim tveimur fylgdi mikið
gæfuleysi eigi síður en Sölva Helgasyni
sem Hjálmar gerði að yrkisefni.
Hjálmar Jónsson hefur mikla sérstöðu
meðal íslenskra alþýðuskálda, um það eru
allir sammála, ekki vegna þess hversu af-
kastamikill hann var i beinskeyttu og ill-
skeyttu níði um nágranna sína — eins og
stundum er kennt — heldur af því að hann
orti efnismikil kvæði, oft kynngimögnuð,
um málefni sem vörðuðu íslenska þjóð og
þjóðfélagsgerð um hans daga, um ástand
þjóðarinnar í efnahags- og menningarmál-
um, stjórnarfari, félagsmálum og mann-
réttindamálum. Ádeilukvæði hans og ævi-
raunir ber auðvitað hæst og eru snilldar-
verk — og er þá ekki átt við það hráa
níðvísnasafn sem alltaf er verið að trana
fram. í kvæðum þessum og ýmsum lausa-
vísum er að finna ljóðlínur sem hljóma
eins og spakmæli og eru þess háttar snjall-
yrði að þau taka að lifa á vörum fólks
mann fram af manni þangað til enginn
veit hver sagði þau fyrst, þau verða eins og
sjálfsköpuð og töluð út úr hvers manns
hjarta. Slík ljóðmæli hefur Hjálmar í Bólu
gefið þjóð sinni. Ættjarðarljóð Hjálmars
— sem svo má kalla — þ.e. Þjóðfundar-
söngur 1851 og ísland (1874) bera af flest-
um ef ekki öllum ættjarðarljóðum, sem
sett hafa verið saman af góðskáldum og
þjóðskáldum þau 100 ár sem sú ljóðatíska
var við lýði nema ef vera skyldi að kvæði
Jónasar Hallgrímssonar og Halldórs
Laxness þyldu þar samanburð.
Þegar seilst er til samjöfnuðar að þessu
leyti við ofannefnd höfuðskáld þá er ljóst,
að Hjálmar Jónsson var mikið skáld — og
þó enn meira skáldefni.
Höfundur er alþingismaður.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 21. SEPTEMBER 1985 7