Lesbók Morgunblaðsins - 21.09.1985, Blaðsíða 6

6
Minnismerki um Bólu-Hjálmar hjá Bólu.
Sitt er hvað
gæfa og
gjörvileiki
UM BÓLU-HJÁLMAR
eftir INGVAR GÍSLASON
Heimspekingur hér kom einn
í húsgangsklæöum.
Meö gleraugu hann gekk á skíöum,
gæfuleysiö féll aö síöum.
Þannig orti Bólu-Hjálmar
um Sölva Helgason.
Þessa vísu má allt eins
herma upp á Hjálmar
sjálfan, a.m.k. lokaorðin,
því að gæfuleysið féll
Hjálmari sjálfum að síð-
um. Hann var gervilegur rnaður um margt,
en gæfuleysið uppmálað.
En hvað var það, sem olli gæfuleysi
Hjálmars Jónssonar, svo vænlegs manns
að ýmsum gáfum.
Á því kunna að vera fleiri skýringar en
ein. Sumir vilja kenna það eðli hans sjálfs
og innræti, aðrir aldarfari, þjóðfélags-
ástandi, grófum sveitarbrag, illum
grönnum eða öðru af því tagi. Þeir sem
aldrei sjá annað fyrir sér en illsku aldar-
fars, yfirgang og kúgun þeirra sem betur
mega og aðra mannvonsku, leggja auðvit-
að mest upp úr því að Hjálmar hafi verið
leiksoppur „þjóðfélagsaflanna" og þvi orð-
ið gæfuleysinu að bráð. En hinir sem
standa jafn keikir í vörn fyrir þjóðfélagið
Haust íSkagafírði.
og aldarháttinn, munu skrifa gæfuleysi
Hjálmars á reikning hans sjálfs, að hann
hafi verið miður vel innrættur, umtalsillur
ef ekki misindismaður, enda var það til, ef
marka má heimildir, að Hjálmar hafi ver-
ið notaður sem grýla á börn í Skagafirði.
Hér höfum við reyndar fyrir okkur
tvennar öfgar. Það kemur naumast til
greina að allur Akrahreppur hafi verið
byggður varmennum á dvalarárum Hjálm-
ars þar í sveit, hvað þá að neitt sé hæft í
því að Bólu-Hjálmar hafi verið öðrum
mönnum verr innrættur eða eitthvert
voðamenni. Prestur þeirra Blöndhlíðinga
sagði um Hjálmar að hann væri óáleitinn
við aðra menn að fyrra bragði, og Gísli
Konráðsson, samtímamaður hans í Skaga-
firði, hefur af einu tilefni þau orð um
Hjálmar að hann hafi verið hæglátur sem
„vandi hans var til“. Á þessum tilvitnuðu
ummælum skynsamra samtímamanna er
meira mark takandi en þjóðsagnakennd-
um ýkjusögum og rægimálum, sem á
kreiki hafa verið um Hjálmar fram á
þennan dag. Fjarri fer því að allir hinir
„betur megandi" menn hafi sniðgengið
Hjálmar. Hann átti ýmsa fyrirmenn,
presta og góðbændur í Skagafirði, Eyja-
firði og Húnavatnsþingi, ekki síst að vild-
arvinum. Jafnvel sveitungar, sem Hjálmar
taldi sig eiga sökótt við, viku góðu að hon-
um og báru blak af honum, svo að ekki
verður aldarfari og sveitarbrag kennt um
allt sem miður fór á ævi Hjálmars.
Gæfuleysi Hjálmars í Bólu stafaði held-
ur ekki af illu innræti hans eða þess háttar
ónáttúru. Augljóst er af kvæðum hans að
hann var m.a. fullt eins kristinn og trúað-
ur á hið fagra og góða í lífinu og þeir bógar
sem betur máttu. Hins vegar er því ekki að
leyna, að manngerð Hjálmars, skapsmunir
hans, viðkvæmni hans fyrir sjálfum sér og
bráðlyndi, átti beinan hlut að því að búa
honum það gæfuleysi sem örlögin ætluðu
honum. Hjálmar glímdi sjaldnast liðlega
við áreitni samferðamanna, og þótt honum
væri það vorkunnarmál í sumum tilfellum,
átti það ekki alltaf við. Viðkvæmni hans,
nánast orðsýki, hefur verið mikil og djúp-
rætt, reyndar barnsleg, og skopskyn hans
hefur verið í minna lagi. Hann hefur verið
býsna nær sér, sjálfhverfur að upplagi,
sem er bernskt einkenni og meinlegur
skapgerðargalli á fullorðnum manni, sem
auk þess er gefinn fyrir samneyti við aðra
menn og vill láta að sér kveða og eftir sér
taka. Slíkum manni hættir til að vera
framstyggur og hvefsinn og ekki alltaf
heflaður í orðbragði, við hann má helst
ekki orðinu halla, hann þolir ekki að á
hann sé andað.
Og fleira bendir til þess að Hjálmar hafi
verið bernskur í hugsun og jafnvel að
dómgreindarþroska, ekki síst sú tilhneig-
ing hans að segja afar ósennilegar sögur af
því hversu skjótt hann tók út vöxt sem
hagyrðingur og skáld, s.s. eins og það að
hann hafi ort dýrt kveðnar vísur 6 ára eða
svo, þ.á m. þessa alkunnu stöku.
Lét mig hanga Halllands-Manga
herðadrangann viður sinn.
Fold réð banga flegðan langa
fram á stranga húsganginn.
Það er ekkert forskólabragð að þessari
vísu, ellegar að höfundur hennar „buldri
barnsmáli", eins og Hjálmar kemst að orði
í frægu kvæði um Jarðabótafélag Hún-
vetninga, þegar það var að taka veikburða
skref til framfara á kyrrstæðri öld. Hafi
Hjálmar ort þessa vísu á sandkassaaldrin-
um eða þar um bil má ætla að slíku undra-
barni, húsmannssyninum á Dagverðareyri,
hefði þótt löðurmannlegt og lítið til koma
að lesa Litlu gulu hænuna eða Gagn og
gaman, ef slikar bækur hefðu verið til á
hans dögum, eins og mér og mínum líkum
var boðið upp á á þessum aldri. Annars
votta kirkjubækur það um lestrarkunn-
áttu Hjálmars að 7 ára er hann stafandi
og getur kveðið að, svo að nokkru munar á
skáldþroska hans og færni til bóklestrar á
þessu aldursskeiði.
Þá er ekki annað sýnna en að Hjálmar
hafi sjálfur borið út þá sögu og gert að
þjóðtrú, hversu hrakinn hann hafi átt að
vera í bernsku og æsku og átt litlu for-
eldra- og fjölskylduláni að fagna — sem er
að ýmsu leyti rétt — að ekki sé minnst á
niðursetningsorðið sem af honum hefur
farið frá því að hann kom í þennan heim.
Öll er þessi bernskuhrakning Hjálmars þó
málum blandin, þegar betur er að gætt.
Fóstra hans á Dálksstöðum, Sigríður
Jónsdóttir, sem tók við honum hvítvoð-
ungi, var honum sérlega góð, auk þess sem
Hjálmar ólst upp með föður sínum frá 2ja
ára aldri og var því enginn föðurleysingi,
þótt móðir hans væri víðs fjarri. Hitt er
annað að Hjálmar var þannig skapi farinn
að hvers kyns mótlæti bernskuáranna,
hvort sem það var meira eða minna, hefur
grópast í barnshuga hans og m’ótað af-
stöðu hans til umhverfisins, alið með hon-