Lesbók Morgunblaðsins - 16.11.1985, Blaðsíða 11

Charles
Dickens
og Jólaævintýrið
Samantekt í tilefni sýningar Leikfélags Akureyrar
Eftir Reyni Antonsson.
eimur Charles Dickens var heimur elsku-
legra, illkvittinna, kjánalegra, leikandi og
vonglaðra barna. Og hann var sjálfur eitt
þeirra. Hans eigin bernska var þó langt
frá því að vera full leikja eða vongleði.
Myndin er tekin í haust framan rid leikhúsið á Akureyri, þegar adstandendur Jólaærintýris-
inskomu saman.
Dickens er fæddur árið 1812 í Portsmouth,
sonur skrifstofumanns við flotastöðina í
Portsea. Drengurinn var lítill og veikluleg-
ur, vannærður og þjáðist af völdum reglu-
legra veikindakasta. Faðir hans sagði:
„Þetta barn mun aldrei upplifa það að
reyna beiskju þroskans."
Dickens eldri var sjálfur dyggur föru-
nautur beiskjunnar, og veitti fjölskyldunni
allt of ríkulega hlutdeild í henni. Launin
voru lág, en eyðslan að sama skapi ekki
lítil, og þó hann fengi launahækkun við
flutning til London jukust bara tækifærin
til að eyða þeim. Og John Dickens var
ekki aðeins eyðslusamur, heldur einnig
frjósamur. Hann eignaðist á fáum árum
átta börn.
Hann lét gæskuríka forsjónina um að
ala þau upp, en hóf sjálfur öruggt líf innan
veggja skuldafangelsisins í Marshalsea.
Það gaf því augaleið, að menntun Charles
litla yrði frekar af skornum skammti.
Hann lærði að lesa, skrifa og reikna við
móðurkné, nasasjón af latínu fékk hann í
skóla sem klerkur að nafni Giles rak um
skeið, og einnig lærði hann mikið af því
að heimsækja leikhús sem frændi hans
James Lambert rak. Ellefu ára að aldri
var Charles Dickens reiðubúinn að útskrif-
ast frá lærdómi til lifibrauðs.
Hann vann til að byrja með fyrir fáein-
um skildingum með því að syngja gaman-
vísur fyrir hafnarlýðinn í Limehouse, en
fékk svo fyrir tilstyrk fyrrnefnds frænda
..tryggari" vinnu sem límmiðafestari i skó-
svertuverksmiðju. Það var hið versta skít-
verk, og kynntist hann nú af eigin raun
hinni óhugnanlegu barnaþrælkun sem
viðgekkst á þessum tímum. Kröpp kjör
barna, harðýðgi sú og miskunnarleysi sem
viðgekkst gagnvart þeim urðu honum síðar
einkar hugleikin viðfangsefni, og það löngu
eftir að hann varð bæði frægur, viður-
kenndur og ríkur.
BLÁA bókin
Þann 8. október 1943 hélt Charles Dick-
ens ræðu í Manchester Athenaeum, stofn-
un sem hafði það markmið að færa menn-
ingu og „saklausa, skynsamlega skemmt-
an“ út til hinna vinnandi stétta. í ræðu
sinni dvaldi hann við þörfina sem væri á
því að mennta hina allra fátækustu. Hann
fór hörðum orðum um hin skaðlegu áhrif
gömlu vísdómsorðanna „dálítill lærdómur
er hættuspil".
Fyrr á þessu sama ári hafði „blá bók“
þingsins „Onnur skýrsla" (verslun og verk-
smiðjur) barnavinnunefndar, vakið óhug
hans. Þetta skjal hafði orðið kveikjan að
frægu kvæði skáldkonunnar Elizabeth
Barrett, „Grátur barnanna", og orsakaði
einnig útkomu mjög ódýrs bæklings sem
nefndur var „Ávarp til ensku þjóðarinnar
vegna barns fátæka mannsins". Og þarna
í Manchestar laust því skyndilega niður í
huga Dickens að skrifa jólasögu sem hafa
myndi þúsund sinnum meiri áhrif í þá átt
en nokkur bæklingur, að flytja þjáningar
hinna fátæku, ekki síst barnanna, inn á
heimili hinna betur stæðu.
Fyrirmynd hinnar væntanlegu sögu var
þegar til staðar, þar sem var niunda heftið
af Pickwick Papers, sem hann hafði skrifað
sjö árum áður. Þar í var sagan af Gabriel
Grub, fúlum og ófélagslyndum grafara,
sem snerist á veg velvilja og góðra verka
eftir að púkar höfðu farið með hann út
eitt aðfangadagskvöld og birt honum
margar sýnir. Þegar Dickens kom aftur til
London hóf hannað vinna að sögunni af
miklum krafti, þó í frístundum væri frá
öðrum verkum, sem hann þurfti að skila
af sér. Sögunni var lokið seint í nóvember,
og kom hún út með það sama hjá Chapman
og Hall. Á aðfangadag þetta sama ár hafði
hún selst í sex þúsund eintökum sem var
gríðarleg sala á þeim tímum.
Mannbætandi Jólasögur
Jolaævintýrið, eða „Christmas Carol"
(jólasöngur), eins og hún nefnist á frum-
málinu, var hin fyrsta og vinsælasta af
mörgum jólasögum Dickens, og það leikur
ekki vafi á því, að Dickens gerði hina
mannbætandi jólasögu vinsæla með henni.
Jólaævintýrið markar tímamót í sögu
auðlesins og heimilislegs skáldskapar. Það
flutti kærleika og gleði að mörgum arnin-
um.
Gæsin Og p lómu-
BÚÐINGURINN
Ein fyrsta sviðsgerð „Ævintýrsins", er
eftir Edward nokkur Stirling, hinn „síná-
læga“, sem þótti afburðasnjall í að leikgera
sögur Dickens, Harrison Ainsworth og
fleiri. Var verkið frumflutt í leikhúsinu
Royal Adelphi, sem þá var undir stjórn
Thomas Gladstane, 4. febrúar 1844, réttu
ári eftir að sagan kom fyrst út á prenti. í
auglýsingu um sýninguna stóð að hún
væri „eina leikgerðin sem C. Dickens hefði
lagt blessun sina yfir“. Leikritið var „búið
til flutnings og framleitt af hr. Edward
Stirling. Að sjálfsögðu hafði hr. Dickens
litið framhjá nokkrum af smásyndum
Stirlings.
Það var í þessu leikriti Stirlings, eða
Lamberts, eins og hann mun hafa heitið
réttu nafni, sem hinn vinsæli gamanleikari
John Lawrence Toole, sló einna eftirminni-
legast í gegn sem Bob Cratchit þann 14.
janúar 1860 í Adelphi-leikhúsinu. Toole
sagði í þessu sambandi eftirfarandi sögu:
Þetta var þegar ég var að leika Bob
Cratchit í „Jólaævintýrinu" hjá Adelphi-
leikhúsinu sem hr. Webster rak. Á hverju
kvöldi klukkan átta í fjörutíu daga, varð ég
að bera fram gæs og plómubúðing. hr.
Webster útvegaði raunverulegar gæsir og
raunverulegan plómubúðing sem hvoru-
tveggja var borið rjúkandi heitt fram fyrir
frú Cratchit og litlu Cratchitbörnin sjö,
litli Tommi að sjálfsögðu þar meðtalinn.
Börnin fengu alltaf gríðarstóra skammta
og öllu átu þau af bestu lyst hvert kvöld,
en það sem olli mér áhyggjum var hegðun
litlu stúlkunnar sem lék litla Tomma.
Matarlyst þessa litla barns skelfdi mig. Ég
komst ekki hjá því að taka eftir því með
hvílíkum ógnarhraða hún neytti þess sem
ég gaf henni, og hún sem var svo veikluleg
og grönn, svo aumkunarverð að andlit
hennar lét mig aldrei í friði. Ég var vanur
að segja við sjálfan mig áður en ég byrj-
aði: „Jæja, Tommi litli skal fá nægju sína
í þetta skipti hvaö sem öðru líður,“ og ég
setti meira og meira á diskinn hennar með
hverju kvöldi, þar til ég man, að hún fékk
einu sinni meira en hálfan fuglinn, fyrir
utan kartöflur og eplasósu. Mig furðaði á
því hvernig hún gæti yfir höfuð borið disk-
inn að arninum þar sem hún settist á lágan
koll svo sem sagan býður, hvað þá borðað
af honum.
Mér til undrunar bar hún diskinn, og
lauk af honum jafnfljótt og af jafnmiklum
ákafa og vanalega, ruddist síðan fram eftir
plómubúðingnum ásamt hinum. Ég varð
órólegur, og talaði við frú Alfred Mellen,
sem lék frú Cratchit, og látið hafði þetta
einkennilega fyrirbæri afskiptalaust.
„Mér fellur þetta ekki,“ sagði ég. „Ég get
ekki ímyndað mér hvar vesæl og veikluleg
vera eins og þessi getur látið matinn." Mér
var það ráðgáta, hvernig börnin héldu
áfram að njóta góðgjörðanna í fjörutíu
kvöld, því ég komst í þannig ástand, ef ég
borðaði í húsi vinar, og gæs var á borðum,
leit ég á það sem persónulega móðgun.
„Þar að auki,“ sagði ég, „fellur mér ekki
græðgi, og hún er sérlega óviðfelldin hjá
fíngerðri, veiklulegri veru eins og þessari.
Auk þess eyðileggur hún andrúmsloft
leiksins, og þegar ég, sem Bob ætti að vera
hluttekningarfyllstur, er ég alltaf að velta
vöngum yfir því hvar gæsin og búðingurinn
eru, eða hvort alvarlegt veikindakast komi
yfir Tomma litla frammi fyrir áhorfend-
um, vegna þess hve óeðlilega hann gleýpir."
Frú Mellen hló að mér í fyrstu, en að lokum
ákváðum við að horfa á Tomma litla í
sameiningu. Við horfðum á eins vel og við
gátum, og á því augnabliki sem Tommi
litli settist og byrjaði að borða, tókum við
eftir einkennilegri hreyfingu, líkt og ein-
hver væri að læðast, við arininn á sviðinu,
og allt sem ég hafði gefið henni, gæsin,
kartöflurnar og eplasósan, hvarf bakvið
eftirlíkinguna af ofninum. Barnið þóttist
borða með sömu lystinni og áður, af tómum
diskinum.
Þegar sýningunni var lokið spurðum við
frú Mellen litlu stúlkuna hvað orðið hefði
af matnum sem hún hefði ekki borðað, og
eftir dálítið hik, af ótta við að lenda í
vandræðum, sem við fullvissuðum hana
um að ekki gæti átt sér stað, játaði hún
að litla systir hennar (ég verð að geta þess
að þær voru dætur eins sviðmannanna),
biði hinum megin við arininn á sviðinu
eftir góðgætinu, og að öll fjölskyldan nyti
gómsætrar máltíðar á hverju kvöldi, af
hinum ríkulegu skömmtum sem ég, í gervi
Bobs Cratchit, hafði fært Tomma litla.
Dickens hafði mjög mikinn áhuga á
þessu atviki. Þegar ég hafði lokið máli
mínu, brosti hann dauft og að því er mér
fannst dapurlega, og síðan sagði hann um
leið og hann þrýsti hönd mína: „Ah! Þú
hefðir átt að gefa henni alla gæsina."
Margar LEIKGERÐIR
Hinn fjölhæfi Seymour Hicks lék titil
hlutverkið í útgáfu af „Ævintýrinu" sem
J.C. Buckstone gerði, og nefnd var „Scro-
oge“, í Veudeville-leikhúsinu 3. október
1901. Gerði hann mikla lukku í hlutverki
gamla skröggsins. Margar fleiri sviðsút-
gáfur hafa verið gerðar eftir þessu hug-
næma verki, þar á meðal nokkrir söngleik-
ir. Þá hefur það einnig oftar en einu sinni
verið kvikmyndað, og er þar bæði um að
ræða leiknar myndir og teiknaðar. í því
sambandi má geta þess að Scrooge mun
vera fyrirmynd hins vinsæla nirfils þeirra
Ameríkana, Jóakims frænda, sem á ensk-
unni er reynd'ar nefndur Scrooge. Einnig
hafa verið gerðar útgáfur þessarar sögu
fyrir sjónvarp, og hafa einhverjar þeirra
verið sýndar hérlendis.
„Jólaævintýrið", vekur alveg sérstakan
áhuga sem ekki er af hreinum bókmennta-
legum toga. Dickens las upp úr því, til
ágóða fyrir nýju Midlandstofnunina, í ráð-
húsinu í Birmingham 27. desmeber 1853,
og var það í fyrsta skipti sem hann kom
fram opinberlega, sem túlkandi eigin
verka, en ekki hið síðasta, því hann var
alla tíð vinsæll upplesari bæði úr sínum
eigin leikrænu verkum og annarra. í síð-
asta skiptið kom hann fram vorið 1870,
farinn að heilsu og kröftum.
Heimildir:
Living Biographies: Famous Novelists by Henry
Thomas and Dana Lee Thomas. A Christmas
Carol by Charles Dickens, eftirmáli eftir Allen
Lane. Dickens and the Drama by S.J. Adair
Fitzgerald.
Leikfélag Akureyrar frumsýndi ígær söngleikinn Jólaævintýri.
Leikurinn byggir á sögu Dickens „A Christmas Carol“. Leikgerðin
er eftir Leif Petersen og Jesper Jensen við tónlist eftir Allan
Andersen, en þýðandi leiksins, Signý Pálsdóttir, og María Krist-
jánsdóttir leikstjóri hafa gert nokkrar breytingar á leikgerðinni
til samræmis við söguna. Kristján frá Djúpalæk þýddi söngtext-
ana ogRoar Kvam stjórnar tónlistinni.
Jólaævintýrið gerist fyrir miðja síðustu öld og fjallar um
kaupmanninn Scrooge. Hann er samansaumaður nirfill og bregst
hinn versti við öllu jólatilstandi. En þar sem hann situr einn
yfir hafragrautnum sínum á sjálfa jólanóttina birtist honum
draugurinn Marley, framliðinn meðeigandi hans. Marley sendir
á hann þrjá anda; sem ferðast með Scrooge aftur og fram í
tímann. Tilgangur þessara ævintýralegu ferða er að opna augu
Scrooge fyrir þeim verðmætum lífsins sem mölur og ryð fá ekki
grandað.
Það er Arni Tryggvason, gestaleikari frá Þjóðleikhúsinu, sem
fer á kostum í hlutverki nirfilsins, en í helstu hlutverkum öðrum
eru Theodór Júlíusson, Þráinn Karlsson, Vilborg Halldórsdóttir,
Barði Guðmundsson, Erla B. Skúladóttir, Pétur Eggerz, Þórey
Aðalsteinsdóttir, Marinó Þorsteinsson, Björg Baldvinsdóttir og
Jóhann Ögmundsóttir. Alls koma um 40 manns fram í sýning-
unni, leikarar, dansarar, börn og hljóðfæraleikarar. Leikmynd
hannaði Hlín Gunnarsdóttir, búninga Una Collins, lýsingu Ingvar
Björnsson ogdansa Helga Alice.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 16. NÓVEMBER 1985 1 1