Lesbók Morgunblaðsins - 05.04.1986, Side 4

rríxni 't'AM löi 6b4 •g° gsI^BTnigriiövcí té j grto! iXs. rriurÆMi snnafKh go fiásnsííú I j'
>. J ±1_suLrrJmmJtcJ ‘V r.\ p-> (■ r*~fr ntcfrr- I 5
menn
en stigu ofan
á tærnar á mörgum
I. grein
Saga tímaritsins Fjölnis
varð ekki löng og aðdáun
fólks á síðari tímum á
þessu framtaki hefur
ekki verið í neinu sam-
ræmi við þær viðtökur,
sem þetta vekjandi hug-
sjónarit fékk á sínum
tíma. Fjölnismenn urðu
líka fljótlega ósammála
um margt, stafsetning-
una til dæmis, og af
samvinnu við Jón Sig-
urðsson gat alls ekki
orðið.
Eftir
Sigrúnu Davíðsdóttur
rið 1834 tóku þrír íslendingar í Kaupmanna-
höfn sig saman og sendu út boðsbréf vítt og
breitt um ísland til kynningar á tímariti, sem
þeir hugðust gefa út. Líklega var boðsbréfið
einkum sent til presta og þeir beðnir að kynna
sóknarbömum sínum fagnaðarboðskap
bréfsins. Ungu mennimir þrír vom samtímis
í Bessastaðaskóla og svo lágu leiðir þeirra
aftur saman við Hafnarháskóla. Þetta vom
þeir Jónas Hallgrímsson, Brynjólfur Péturs-
son og Konráð Gíslason.
Þegar kemur að sjálfri útgáfunni árið
eftir, hefur einn vinur þeirra og sérlegur
hjartans vinur Jónasar, Tómas Sæmundsson
bætzt í hópinn. Hann setti strax mjög mark
sitt á tímaritið. Það er ekki alveg ljóst af
hverju hann var ekki með á boðsbréfinu,
líklega þó vegna þess að hann var á menn-
ingarreisu um Evrópu frá 1832 og fram á
vorið 1834. Hann kemur því þegar bréfíð
var komið áleiðis og fer um haustið til ís-
lands. Þennan stutta tfma í Höfn slæst hann
í hópinn með boðsbréfsmönnunum og er
því í hópi útgefenda fyrsta árgangsins.
Tilgangur Og Hugmynda-
fræðiFjölnis
Ungu mennimir fjórir ætluðu sér ekkert
smátt með tímariti sínu og í anda 19. aldar
var ekkert verið að spara stóm orðin. í
örstuttu boðsbréfínu segjast þremenning-
amir ætla að nota Kaupmannahafnardvölina
og bókafjöldann þar til að setja saman tíma-
rit og beina heim því efni, sem eigi erindi
við Islendinga. í fyrsta árganginum birta
þeir hugmyndir sínar og stefnuskrá sína um
hverju eigi að vinna gagn með tímaritinu.
Þeir minna á glæsta fortíð þjóðarinnar, sem
gerir henni kieift að meta sjálfa sig að
verðleikum. Þeir vilja veita þekkingu heim,
því „viljabrestur, áræðisleysi og í sumu
vankunnátta" hamli þjóðinni. Þeir leggja
áherzlu á hvað tímarit sé nútímalegt fyrir-
Ctgef: Lithoprent 1943

Forsíðaa á fyrsta tölublaði Fjölnis.
bæri, henti vel til að koma áríðandi efni á
framfæri í stuttu og aðgengilegu formi. Þau
séu rödd tímans. Og svo koma þau fjögur
atriði, sem þeir vilja hafa að leiðarljósi,
nefnilega nytsemi, fegurð, sannleikur og það
sem er gott og skynsamlegt, ásamt útskýr-
ingum á hvað þeir eigi við með þessu femu.
Og í lokin hvetja þeir fólk til að láta ekki
nægja að lesa Fjölni, heldur að menn taki
sér ritfæri í hönd og skrifi pistla í ritið. Auk
kvæða Jónasar, þá er þessi formáli líklega
það efni tímaritsins, sem bezt hefur orðið
þekkt, og helzt er munað eftir. í formálanum
er tekið fram að efnið verði birt án höfundar-
nafns, mennimir skipti ekki máli, heldur
málefnin. Formálinn er því ekki höfundar-
kenndur, frekar en flest annað efni, en það
þykir víst að Tómas eigi hann.
Það er vissulega forvitnilegt að huga að
því hvaðan fjórmenningunum kom sá inn-
blástur að gefa út tímarit í þessum anda.
Strax í upphafi formálans er Eggert Ólafs-
son og Búnaðarbálkur hans nefndur, þar
■sé góður maður og þarft verk. Það leynir
sér ekki að í anda Eggerts vilja Fjölnismenn
vinna, þó þeir bæti fleim við. Þó útlöndin
hafi vafalítið frískað fjórmenningana upp,
opnað þeim nýja sýn og vísað þeim á nýja
möguleika, þá höfðu þeir nokkurt andlegt
nesti heiman að. í Dægradvöl nefnir Bene-
dikt Gröndal, að lærimeistaramir í Bessa-
staðaskóla hafí sannarlega komið einu og
öðm inn hjá lærisveinum sínum og bendir
á áhrif Hallgríms Schevings og Sveinbjamar
Egilssonar á Fjölnismenn. „Venjulega er
tekið fram," segir Benedikt, „að eindurreisn
íslenzkunnar á seinni tímum sé Fjölni að
þakka, og einkum Konráði og Jónasi, en
menn gæta þess ekki, eða vilja ekki kannast
við, að Scheving og faðir minn lögðu gmnd-
völlinn; þeir vom kennarar og fyrirmyndir
þessara tveggja manna; Scheving hafði áhrif
á Konráð, en faðir minn á Jónas og liggur
svo í augum uppi, að þar skal ekki nema
meðalsnápskap og hlutdrægni til að neita
því eða ganga fram hjá því.“
Þessi svolítið beizku orð Benedikts em
vafalaust réttmæt. Bæði Hallgrímur og
Sveinbjöm þóttu hinir merkustu kennarar
og innblésu nemendum sínum meira og
fleira en grísk og latnesk beygingardæmi.
Hallgrímur þótti einstakur latínukennari.
Sveinbjöm var gríðarlegur smekkmaður á
íslenzkt mál, samanber þýðingar hans. Hann
stóð föstum fótum í íslenzkum fombók-
menntum, jós af þeim málgnægtum og setti
í nýtt samhengi í þýðingum sínum. Og það
er heldur ekki ástaeða til að einblína á áhrif
þessara tveggja á Fjölnismenn eina, heldur
muna líka alla þá ungu menn, sem nutu
andlegrar handleiðslu þeirra þessi árin. Þeir
höfðu áhrif á heila kynslóð. Þó okkur sé
einna bezt kunnugt um hugmyndir Fjölnis-
manna vegna tímaritsins, þá vora þeir vísast
ekki þeir einu, sem hugsuðu á þennan veg.
Það er varla hægt að ræða um menn og
skoðanir á þessum tíma án þess að víkja
ögn að pólitískri umræðu samtímans. Danir
réðu yfír Færeyjum, Grænlandi og íslandi,
Noreg misstu þeir 1914. Holtsetaland og
Slésvík vora hertogadæmi undir danska
kónginum og þar var knúið fast á um stétta-
þing, þar sem hinar ýmsu stéttir ættu full-
trúa og sem væri ráðgefandi fyrir konung-
inn. Slík þing var að finna í öðram þýzkum
löndum og víðar í Evrópu. Noregur hafði
mjög fijálslega stjómarskrá og menn þar
sendu fyrram herraþjóð sinni oft tóninn
vegna ólýðræðislegs stjómarfars þar. í
Danmörku hafði verið konungsbundið ein-
veldi frá 1660 og ströng ritskoðun frá 1799.
Það var því illmögulegt að halda uppi opin-
beram skrifum um stjómarfar og stjómmál.
En menn reyndu að fara í kringum ritskoð-
unina á ýmsan hátt og lesendur vissu að
þeir þurftu að lesa milli línanna, þegar
landsmálin vora annars vegar. Margir Danir