Lesbók Morgunblaðsins - 12.04.1986, Blaðsíða 14

Egill í Jórvík. Eftir málverki Gísla Sigurðssonar.
á andstæðingum sínum er harla ótrúlegt
að Eiríkur blóðöx hefði liðið slíkt, maðurinn
sem fór að bróður sínum vegna galdraáburð-
ar og brenndi hann inni ásamt 80 öðrum
mönnum. 6> Slíkur maður hefði ekki liðið
Qölkyngi í sínum húsum og því síður hefði
vel greind kona eins og Gunnhildur þorað
að stunda slíkt í nágrenni við hann því
mörg eru konungseyru.
Hér voru því engir galdrar á ferðinni
heldur var Egill Skallagrímsson kominn með
útþrá eins og svo oft vill verða um ferða-
langa sem setjast um kyrrt. Egill tók það
ráð að fara til Englands vegna þess að það
var það eina af helstu viðskiptalöndum ís-
lendinga þar sem hann þóttist nokkum
veginn öruggur fyrir ættmennum Haralds
- hárfagra. Trúlega hefur Egill vitað að búið
var að reka Eirík frá völdum í Noregi en
hann hefur samt ekki viljað fara þangað
því þar sat ætt Haralds enn á valdastóli og
Egill var ekki bara brotlegur við Eirík og
Gunnhildi heldur við alla ættina þar sem
ættir þeirra Eiríks og Egils höfðu ást illt
við í 3 ættliði og gert hvorri annarri marga
skráveifuna. Þótt þeir Eiríkur og Hákon
hafí borist á banaspjótum um völdin í Noregi
voru þeir þrátt fyrir allt bræður og á þessum
tímum skiptu ættartengsl miklu máli. Hákon
konungur minnti Egil líka á þetta þegar
hann eftir Englandsförina bað konung lið-
sinnis við að ná fram málum sínum í Nor-
egi. s>.
Það var eingöngu vinátta Egils við Aðal-
stein Englandskonung og fóstra Hákonar
sem bjargaði honum frá því að Hákon
gengdi skyldum sínum við ætt sína.
Að framan sögðu má ljóst vera að Egill
taldi sig öruggan hjá fyrrum vinnuveitanda
sínum, Aðalsteini, og ættmennum hans. Svo
hefði og verið ef allt hefði verið með kyrrum
kjörum á Englandi þetta haust en sú var
ekki raunin. Eiríkur blóðöx hafði nefnilega
ráðist inn í Norðimbraland, tekið öll völd
þar og gert Jórvík að höfuðborg sinni. Þetta
ævintýri Eiríks hófst með uppreisn Norð-
imbra gegn Játráði konungi bróður Aðal-
steins konungs. 7> Norðimbraland hafði
verið innan svokallaðra Danalaga á Eng-
landi og þar bjuggu margir menn af norræn-
um ættum. Danir höfðu lengi rennt hýru
auga þangað og viljað ná því aftur á sitt
vald en ekki treyst sér fyrir veldi Engilsaxa.
Kannski hefur þá líka vantað heppilegan
foringja.
Eftir að Hákon hrakti Eirík bróður sinn
úr landi gera flestar sögumar ráð fyrir því
að Eiríkur hafí farið beina leið til Norðimbra-
lands og lagt það undir sig en við nánari
athugun sést að það stenst ekki. Það er
§arri öllu lagi að konungur sem hrökklast
hafði úr ríki sínu bardagalaust hafí getað
lagt undir sig stóran hluta Englands. Hér
vantar greinilega eitthvað í frásagnimar.
Höfundar þeirra sagna sem gera ráð fyrir
þessum gangi mála vissu nefnilega ekki að
Gunnhildur drottning Eiríks var af dönskum
ættum. Það er því næsta víst að þau Eiríkur
hafa haldið til Danmerkur þegar útséð var |
um völd þeirra í Noregi enda segir svo í
ágripi af Noregskonungasögum. 8>
Þegar fréttir af uppreisn Norðimbra gegn
Játráði berast svo til Danmerkur sjá Danir
sér leik á borði til að endurreisa veldi sitt
á Englandi, þ.e.a.s. ef þeir hafa þá ekki
staðið á bak við uppreisnina enda margir
Norðimbrar af dönsku bergi brotnir.
Þeir höfðu einnig á að skipa mikilhæfum
herforingja nátengdum dönsku konungsætt-
inni sem leitt gat leiðangurinn, þ.e.a.s.
Eiríki. Mér sýnist því allt benda til að Eirík-
ur hafí brotist til valda á Norðimbralandi
með tilstyrk Dana og að mestu með danskan
her en í fullum fjandskap við Engilsaxa.
í fyrstu gekk Eiríki allt í haginn. Hann
tók Jórvík og settist þar að völdum en Ját-
ráður konungur fékk lítið að gert. Varla
hefur hann þó setið með hendur í skauti,
en einbeitt sér að því að undirbúa aðgerðir
til að losna við þennan óboðna gest. Líklega
hafa verið skæmr með hetjum þeirra Eiríks
og Játráðs þennan tíma.
Það er einmitt á þessum fyrstu velmektar-
dögum Eiríks í Jórvík sem ég tel að Egill
Skallagrímsson hafí barið upp hjá honum
og sagst hafa kvæði um hann í fórum sínum
og gjaman vilja þiggja höfuð sitt í skálda-
laun.
Eg tel næsta víst að sakargiftir Eiríks á
hendur Agli hafí verið minni en Egilssaga
segir þótt vera megi að dauðarefsing hafi
legið við. Varla eru nokkrar líkur til þess
að Eiríkur myndi nokkum tíma náða mann
fyrir jafn siðlaust afbrot og Egilssaga segir
Egil hafa drýgt gagnvart honum er hann
átti að hafa drepið bamungan son þeirra
Gunnhildar. Hveijar sakagiftimar vom í
raun og vem skiptir hér litlu máli en það
er hins vegar rétt að staldra við og velta
því fyrir sér hvers vegna Egill fer til Jórvík-
ur í stað þess að reyna að leynast yfír á
yfírráðasvæði Engilsaxa þar sem hann átti
að sögn Egilssögu vina von.
í Egilssögu er því haldið fram að Egill
hafí valið að halda til Jórvíkur vegna þess
að hann hafí talið litla möguleika á því að
hann kæmist heill á húfí undan mönnum
Eiríks. 9> I Jórvík átti hann hins vegar vísan
stuðning Arinbjöms hersis. Ekki verður
þessi skýring ýkja trúleg þegar það er
athugað að milli Hummósa þar sem Egill
strandaði og Jórvíkur em um 80 km. Þetta
er undir venjulegum kringumstæðum allt
að tveggja daga ferðalag þótt kannski sé
hægt að þembast það á rúmum degi. Það
hefðu því varla orðið minna en 2-3 dagar
frá því Egill strandaði þar til menn Eiríks
hefðu komið á vettvang með fyrirskipanir
um að taka Egil af lífí og það má leggja
talsverða vegalengd að baki á þeim tíma,
sérstaklega ef menn eiga líf sitt að leysa.
Nei, hér hlýtur eitthvað annað að koma til.
Kristján Albertsson hefur sett fram
snjalla tilgátu þess efnis að Jórvíkurferð
Egils hafí í raun verið farin til að bjarga
fé því sem hann hafði meðferðis og viðbúið
| var að yrði gert upptækt en Egill var sem
kunnugt er í meiralagi ágjam. 10>
Jón Helgason hefur í hálfkæringi sett
fram þá tilgátu að Eiríki hafí leiðst í Jórvík
og því hafí hann sent eftir skáldi sínu til
að skemmta sér. Skáldið hafí verið í ónáð
og svo hafí verið látið heita að það ætti að
leysa höfuð sitt með kvæði. Sem sé allt í
plati.11
Guðmundur Finnbogason telur að Egill
hafí farið til Jórvíkur gagngert til að sættast
við Eirík því að hann hafi í anda hinna fomu
siðareglna, að maður skuli vera vinur vina
sinna, ekki getað verið vinur Arinbjöms
hersis en óvinur Eiríks.12
Ekki treysti ég mér að gera upp á milli
þessara tilgátna en set í staðinn fram fjórðu
tilgátuna.
Egill fór til Englands vegna þess að hann
þóttist nokkum veginn viss um að þar væri
hann laus við Eirík blóðöx ogjafnframt eiga
vinum að mæta við konungshirðina. Í stað
þess brýtur hann skip sitt og fréttir að því
búnu af Eiríki á næstu grösum. Þetta var
nú kannski ekki svo slæmt ef þessi fjand-
maður hans hefði ekki verið nýbúinn að
ráðast á og hertaka stóran hluta af Englandi
í félagi við enska uppreisnarmenn og stóð
um þessar mundir í blóðugri baráttu við
Engilsaxa fyrrum vinnuveitendur og vini
Egils. Og nú sést betur hvers vegna Egill
átti engra kosta -völ annarra en halda á
náðir Arinbjöms vinar síns. Aðalsteinn
konungur sem Egill þekkti var löngu látinn
og við völdum tekinn Játráður bróðir hans.
Játráður mun alla tíð hafa verið heilsuveill,
þótt hann væri grimmur herkonungur, en
vegna heilsuleysis hans tel ég ólíklegt að
hann hafí umgengist hersveitir Aðalsteins
bróður síns.
Það er því hæpið að Egill hafí verið
kunnugur Játráði. Það er líka með öllu óvíst
hvort vinskapur við konung hefði nokkuð
hjálpað Agli gagnvart þeim hersveitum
Engilsaxa sem vom í fremstu víglínu. Eftir
innrás Eiríks er næsta víst að norrænir
menn hafi ekki átt miklum vinsældum að
fagna í engilsaxneska hemum og eins víst
að hermennirnir hafi höggvið fyrst og spurt
svo ef þeir komust í færi við þá. Egill átti
því ekki margra kosta völ, hann var sem
milli steins og sleggju, mitt á milli Eiríks
og Játráðs, og því tók hann einu skynsam-
legu ákvörðunina sem hægt var að taka í
þessari stöðu, þ.e.a.s. að fara til Jórvíkur
og leita aðstoðar Arinbjöms hersis.
En þá vaknar önnur spurning. Af hveiju
lét Eiríkur ekki taka Egil af lífi um leið og
hann hafði náð honum á sitt vald. Varla
hefur það hjálpað Agli mikið þótt kvöldsett
hafí verið er hann gekk í höllu Eiríks og
Gunnhildar og varla hefur kvæðið Höfuð-
lausn eitt sér bjargað miklu þótt ég efist
ekki um að það hefur verið flutt í Jórvíkur-
höll þessa haustdaga árið 948. Til að átta
okkur á því hvað varð Agli til bjargar
skulum við athuga vamartækni Engilsaxa.
Eitt af grundvallar atriðunum í vömum
þeirra var öflugur floti. Alfreð mikli gerði
sér grein fyrir því er hann hafði hrakið vík-
inga á undanhald að ef hann ætti að geta
staðið upp í hárinu á þeim varð hann að
eiga svo öflugan flota að hann stæði þeim
nokkum veginn jafnfætis á sjó. Meðan veldi
þeirra stóð traustum fótum héldu Engilsaxar
ætíð úti sæmilegum flota. Þessum flota
hefur án efa verið beitt gegn Eiríki eftir
að hann gekk á land, þannig að Engilsaxar
hafa sett hafnbann á Norðimbraland. Þetta
hafnbann hefur án efa dregið úr verslun
og Eiríkur hefur því þurft á allri þeirri
verslun að halda sem hann gat fengið. Það
gat því varla eflt verslun við Norðimbraland
ef konungur lét höggva hausinn af þeim
kaupmönnum sem þó komust fram hjá skip-
um Engilsaxa. Eiríkur blóðöx var enginn
bjáni og því hlýddi hann ráðum Arinbjöms
hersis og hlustaði á Höfuðlausn Egils og
fengu förunautar hans síðan að versla í friði
í skjóli Arinbjöms eins og segir í Egils-
sögu. 13>
Af áður nefndum orsökum þykir mér ólík-
legt að Egill hafí að loknum kveðskapnum
haldið til yfírráðasvæða Engilsaxa. Mér
þykir líklegra að hann hafí einfaldlega
dvalist hjá Arinbimi í Jórvík og látið lítið
fyrir sér fara meðan félagar hans seldu það
sem til sölu var og keyptu þann vaming sem
ætlunin var að kaupa.
Höfuðlausnar kvæði Egils hefur því
tæplega verið annað en yfírvarp til að
aðþrengdur konungur fengi það sem hann
vanhagaði um af íslenskum útflutningsvör-
um og til þess að sýna öðrum kaupmönnum
fram á að ábatasamt væri að versla við ríki
Eiríks blóðaxar á Englandi.
Tilvitnanir.
» Egilssaga. bls. 130-143.
2> Jón Helgason: Höfuðlausnarhjal. bls. 168-170.
3> ibid. bls. 175.
4> Historia Norvegiæ. bls. 29.
6> Heimskringla I bindi bls. 138-139.
6> Egilssaga. bls. 146-148.
7> Anglo-Saxon chronicle, I bindi, bls. 213-215. II bindi
bls. 90-91.
8> Ágrip bls. 6.
9> Egilssaga bls. 132
l0> Kristján Albertsson: Egill Skallagrímsson í Jórvík bls.
97.
n> Jón Helgason: Höfuðlausnarhjal. bls. 161.
,2> Guðmundur Finnbogason: Hvers vegna orti Egill Höfuð-
Iausn?bls. 194-197.
,8> Egilssaga. bls. 144
Heimildaskrá:
Ágrip af Noregskonungasögum. Altnordiche saga biblio-
thek 18. Útg. Finnur Jónsson. Halle 1929.
Anglo-saxon chronicle... Útg. Benjamin Thorp. London
1861.
Egilssaga. Útg. Guðni Jónsson. Rvík. 1945.
Guðmundur Finnbogason: Hvers vegna orti Egill Höfuð-
lausn?
Skímir, 1933.
Jón Helgason: Höfuðlausnarhjal. Einarsbók, Rvík. 1969.
Heimskringla. I bindi. Útg. Bjami Aðalbjamason. Rvík
1941.
Historia Norvegiæ, (Noreges Historie). Þýð. Astrid Salve-
sen.
Osló 1969.
Kristján Albertsson: Egill Skallagrímsson í Jórvík. Skimir,
1976.
Höfundur er cand. mag. í sagnfræöi og kennir
viö Hólabrekkuskóla.