Lesbók Morgunblaðsins - 19.04.1986, Blaðsíða 12

Akropolis, kjarni Aþenu.
Borgin umhverfi mannsins
Borgin er minnisvarði um þá menningu sem stendur að henni. í henni
steinrenna óskir okkar, draumar og vonir. Hún er umhverfi mannsins
gert af manna höndum. ímynd borgarinnar endurspeglast viðhorf okkar
til lífsins. Hún er mót sem mótar líf okkar og menningu. Gerð hennar
á snaran þátt í velferð okkar, andlegri sem efnalegri. Borgin sjálf,
borgarkristallinn sem umhverfí, er því örlagaríkt framlag menningarinn-
artilsjálfrarsín.
Húnn er opin bók um hugvit, þroska og menntun þess samfélags sem
stendur að henni. í vissum skilningi er hún ytri mynd athafna okkar
ogfelur þvíísér vissan hluta af tilgangi starfs okkar.
í borginni verða markmið og viðhorf einnar kynslóðar rammi og mót
lífs og menningar næstu kynslóðar. Draumar og viðhorf liðinna kynslóða
umljúka ungt líf samtímans, en þvímiður einnig mistök.
Borgin getur verið lýðræðisleg, en hún getur einnig gert lítið úr
borgaranum, lagt óviljandi eða viljandi steina í götu hans. Hún getur
verið myndlaus og óhentug til félagslegs lífs, en einnig margbreytilegt
fagurt umhverfi ogmeðgerð sinni auðveldað manninum að vera til.
hættu ef sterk bönd móralsins halda sam-
félaginu ekki saman. En þetta mun hafa
verið veikur hlekkur í menningu veiðimanns-
ins. Því nú hefst átakanlegur kafli í sögu
borgarinnar, því ránsferðir hefjast. Hringrás
hlutanna eykst. Brátt var borgin sjálf full
af litríkum hlutum og stoltum táknum
menningar sinnar. Hún varð því snemma
eitt áhugaverðasta markmið ránsferða. Lífið
í borginni varð nú óöruggt og dýrt.
Því hefur verið haldið fram að maðurinn
sé grimmur og drápgjam í eðli sínu. En
sagan er á annarri skoðun. Upprunaleg
samfélög (primitiv) eins og á steinöld og í
Afríku og Poliensíu fram á síðustu öld, hafa
þekkt mannfómir, en þær voru takmarkaðar
við fáar persónur. Þeim var fórnað við hátíð-
lega athöfn og síðan étnar á kannibalískri
hátíð, til að róa guðina og fá betri uppskeru.
Oskynsamleg athöfn fyrir skynsamleg
markmið.
Það kom í hlut borgarmenningarinnar að
fínna upp skipuiegt dráp og eyðingu, sem
hefur fylgt henni æ síðan og hvílir yfír
mannlífí borgarinnar eins og dimmur
skuggi. Babylon var rænd fímmtán sinnum
og fímmtán sinnum jöfnuð við jörðu. Hvað
fær innrásarmenn til að leggja slíkt á sig
getur engin hagfræðikenning skýrt.
Þegar skrifaðar heimildir liggja fyrir er
búið að gefa ráni og drápi efnahagslega
áferð, þar sem það var grundvallað með
stjómmálalegri spennu, deilu um vatnsrétt
og landmörk. Tap á mannslífum og eignum
var í upphafí eins og síðar í engu samhengi
við þann grípandi ávinning sem barist var
um. Við vitum því ekki hvort höfundur
borgarmenningarinnar, veiðimaðurinn, hef-
ur fært henni banamein sitt í vöggugjöf,
því enn eru ekki allir kaflar borgarmenning-
arinnar skráðir.
NÝ FÉLAGSLEG VÍDD
Lítum nú á borgarsamfélagið. Borgin er
samfundarstaður, samfélag hennar er opið
og athafnasamt. Hún byrjaði reyndar sem
andlegur fundarstaður heilög jörð, sem hóp-
ar sóttu til öðru hvoru til að taka þátt í
andlegu lífi og helgum siðum. Verslun og
aðrir möguleikar gera þennan stað að föst-
um samastað, sem dró fólk að úr fjarlægum
stöðum. Mismunandi menning og margar
tungur mætast hér. Um örvandi áhrif
menningarskipta er ekki að efast. Hér losar
einstaklingurinn sig við bönd ættarhópsins
sem er nýtt í sögunni. Hann getur hafið sig
yfír hefðir og tengst nýjum. Hann getur
gagnrýnt verðmætamat og skapað ný verð-
mæti. Svo mikið sem við vitum í dag, er
plógurinn, leirskífan, seglbáturinn, vefstóll-
inn, meðhöndlun kopars, eins og óhlutlæg
stærðfræði, nákvæmar stjörnuathuganir,
almanak og aðrir möguleikar til að gera sig
skiljanlegan, allir fundnir upp um svipað
leyti eða fyrir um fímm þúsund árum (3000
f. Kr.). Með undantekningu Jerikos eru frá
þessum tíma allar leifar elstu borga sem
við þekkjum í dag.
Uppfinning skrifaðs máls, bókasöfn,
skjalasöfn, háskólar tilheyra fyrstu og af-
gerandi afköstum borgarmenningarinnar.
Borgin reyndist ekki aðeins hentug til að
skapa vaxandi veraldlegt vald, heldur og
andlegt. Hún stækkar allar víddir lífsins. I
fyrstu var hún mynd heimsins en síðar tákn
þess mögulega.
Borginni hefur verið lýst sem keri þar
sem hlutir blandast og breytast. Hún vex
og blómstrar, safnar gnægð sem er eitt
aðal einkenni hennar. Með gnægð skapar
hún velmegun, sem hefur í för með sér
verkaskiptingu og þar með þróun faggreina,
rannsókna og hugsunar.
Draumar stíga upp af borginni og fá á
sig mynd. ímynd verður að sorgarleik, ást
blómstrar í skáldskap, dans og músík.
Þannig varð borgin ímynd ástar sem er
óháð frjóvgun, þáttur sem í upprunalegum
samfélögum lifnaði aðeins við hátíðleg
tækifæri, verður daglegur þáttur í menningu
borgarinnar. Borgin bauð upp á persónulegt
frelsi, hún bauð upp á fegurð og nýjungar.
En hún borgaði þetta ævintýri einnig
með þrengingum hins persónulega lífs.
Þegar steinaldarsamfélagið hélt inn í borg-
ina var því skipt niður í hópa, í veraldlegar
og andlegar stéttir, niður í faggreinar og
einföld störf. Sá minnsti og lægst setti innan
borgarsamfélagsins, varð nú umskiptanleg-
ur hluti í flókinni vél. Örlög hans kunnu að
vera þau að vera bundinn á sama stað alla
ævi sína og endurtaka sömu handtökin. I
samfélagi þorpsins hafði hann verið þátttak-
andi á öllum sviðum lífsins, við veraldleg
og andleg störf. En hvað fær manninn til
að taka slíkum skiptum. A því eru sjálfsagt
fleiri skýringar. Eins og hann hjálpaði að
skapa hið fyrsta gnægðarsamfélag var betra
að koma auga á kosti þess en veikleika.
Það er ein af staðreyndum sem fylgja vax-
andi mannlegu valdi, ekki síður á steinöld
en í dag. Þrátt fyrir einokun kóngs og
prests seig þó hluti vörumagnsins niður í
neðri lög félagspýramídans. Og sama hver
harka og afneitun reyndist vera í borgar-
menningunni, þá tók hinn minnsti meðlimur
fyrir hönd samfélagsins þátt í vexti konung-
legra athafna. Framlag borgarinnar var
framlag hans.
Að vísu skiptir borgin samfélaginu og
einfaldar hlutverk mannsins, minnkar þann
grundvöll, sem persónuleiki hans stendur á,
gerir hann að ósjálfstæðari hluta af heild-
inni. En hún færir hann inn í nýtt samfélag.
Hinn merki borgarsagnfræðingur Lewis
Mumford segir „sá menningarlegi dúkur
sem borgin óf, varð því margbreytilegri,
því litríkara sem garnið var sem dúkurinn
var ofínn úr. Hver grein fyrir sig lagði sitt
gam í dúkinn. Hver grein, hver stétt fann
jafningja innan borgarinnar og gat tekið
þátt í að gefa og taka í daglegu lífi borgar-
innar og fundið gnægð mannlegra mögu-
leika.
Þannig felur borgin í sér tvíþætt eðli, sem
hún hefur aldrei iosað sig við. Hún bauð
upp á frelsi og margbreytileika, fegurð og
nýjungar, en færði inn kerfi afgerandi
þvingunar og reglu sem er orðin önnur nátt-
úra hins borgaralega manns.“
Vald í veraldlegri og andlegri mynd, var
fyrsta burðarsúlan í menningu borgarinnar,
andstætt þorpsmenningunni sem reyndi að
dreifa valdi.
Með tíð og tíma varð það að víkja fyrir
öðrum stofnunum, fyrir rétti og lögum og
félagslegri tillitssemi.
Hin fyrstu konunglegu forréttindi, sem
látin voru af hendi til hins almenna borgara,
að vísu ekki án mótstöðu, voru ódauðleikinn,
eins og egyptar ímynduðu sér hann. Önnur
andleg og efnaleg forréttindi héldu síðar
af stað niður félagspýramídann. Borgin varð
því með tímanum vettvangur sem ekki
aðeins skemmtir kóngum ogprestum, heldur
skapaði almenna möguleika og persónu-
leika, sem voru opnir gagnvart heiminum,
færir um að hefja sig yfir siði og kröfur,
aðlagast nýjum hugsunartiætti, skapa ný
verðmæti og taka ákvarðanir og nýjar stefn-
ur.
Eftir u.þ.b. þrjú þúsund ára söguþróun
borgarinnar hefur hún náð menningarstigi
sem L. Mumford lýsir í bók sinni „The City
in History", en hann er þar að lýsa lífinu í
Aþenu á blómaskeiði grískrar menningar á
Qórðu öld f. Kr.
„Aldrei áður hafði lífíð í borginni verið
svo þrungið þýðingu, svo margbreytilegt,
svo ávinnandi. Aldrei hafði ytri þvingun eða
vélræna hindrað lífíð eins lítið og á þessu
tímabili. Vinna og tómstundir, þeoría og
praxís, persónulegt og opinbert líf voru
undir víxláhrifum, á meðan listir og samtal,
músík og leikfími, heimspeki og stjómmál,
ást og ævintýri umluku allar hliðar mann-
legs lífs. Einn þáttur lífsins gekk upp í
öðrum. Enginn þáttur var einangraður eða
þaninn á kostnað annars. Þannig hefur hinn
frjálsi borgari eflaust upplifað það svo vafa-
samt sem það kann að hafa verið fyrir konu
hansogþræla."
L. Mumford segir svo: „Lífið felst í hinu
lifandi, jafnvel merkustu og göfugustu
afköst borgarinnar, eru aðeins örvun og
getur ekki komið í staðinn fyrir virkilegt líf.
Samkvæmt því færa allar fómir, sem hjálp-
uðu til við tilkomu borgarinnar ekkert, ef
lífið sem borgin gerir mögulegt fær ekki
laun sín í sjálfu sér. Hvorki aukið vald né
auður geta vegið á móti einum degi, án
glampa af fegurð, geisla af gleði eða púls-
slætti einingarinnar."
Niðurlag
í fímm þúsund ára söguþróun borgarinn-
ar, hefur hæfíleiki henar til að meðhöndla
og breyta umhverfinu samkvæmt viðhorfum
sínum farið stöðugt vaxandi. í dag hefur
hún náð árangri sem er umhugsunarverður.
Borgarmenningin hefur gert manninn færan
um að breyta heiminum og öllu lífi að eigin
vild. Allt lífríki jarðar er komið inn á áhrifa-
svæði þeirra viðhorfa sem borgarmenningin
ræktar innra með sér.
Lífrænt þróunarstig mannsins hins vegar
er í óhagstæðu hlutfalli við getu hans.
Maðurinn getur meira en hann skilur. Hann
er að hálfu skynsemisvera og að hálfu dýr
(vera með fyrirfram bókaða hegðun og
viðbrögðum). Það stafar ekki hætta af dýr-
inu í manninum og ekki af skynsemi hans
heldur af blöndunni í hlutfalli við getu og
áhrif borgarmenningarinnar.
Atómbomban er afkvæmi borgarmenn-
ingarinnar og er lágpunktur ákveðinnar
þróunar sem fylgt hefur borgarmenningunni
frá upphafi eins og dimmur skuggi. Þetta
öfuga egg sem borgin verpti í hreiður sitt
er staðreynd, sem borgin er nú að hugleiða
hvort hún hafí skynsemi til að eiga. Og það
er á ýmsum öðrum sviðum sem hæfileikar
borgarinnar eru í óhagstæðu hlutfalli við
viðhorf og heimsmynd borgarinnar. Land-
búnaður iðnaðarþjóðanna byggir á misskiln-
_ ingi á vistfræðilegu samhengi og svarar
röskuninni með eitri sem er að eyðileggja
allan jarðveg. Og það er sama einfalda
heimspekin sem liggur borg tuttugustu
aldarinnar til grundvallar, viðhorf sem
misskilja manninn og þar af leiðandi menn-
ingu hans.
Öll hugsun og viðhorf borgarans og það
mat sem borgarmenningin leggur á ýmsa
menningarþætti sína getur einnig haft af-
gerandi áhrif á frekari þróun lífsins. Ef
borgarmenningin varar sig ekki, þá eru
frumskógar heimsins ekki súrefnisframleið-
endur, ekki vistfræðileg nauðsyn heima-
lands síns, ekki mótandi veðurfars og lang-
tíma skilyrða, ekki auðug hringrás lífrænna
hringja og heimili milljóna dýra og plantna,
heldur auðlind sem getur orðið slík með
því að breytast í stofuskáp í menningu
borgarinnar og hefur þar ekki annan tilgang
en að „inponera“ í menningu hlutanna, þátt-
ur í fjaðradansi mannsins og hornsteinn í
menningar- eða ástarævintýri hans.
Enginn skildi ætla að hlutimir gerist af
sjálfu sér og lífíð muni einhvern veginn
halda áfram. Sagan kennir okkur aðra lexíu.
Það voru ekki aðeins risaeðlumar sem áttu
sín endalok vegna óhagstæðrar þróunar,
heldur og hundruð annarra tegunda sem
urðu að lúta í lægra haldi vegna óhagstæðr-
ar þróunar miðað við umhverfisbreytingar.
Sagan sýnir að það er frekar regla en
undantekning.
Það búa öfl innra með borginni sem gera
hana hæfa til að breyta öllum heiminum.
Það þýðir að hún er að verða fær um að
breyta allri jörðinni í aldingarð, skapa vist-
fræðilegt jafnvægi og örugga uppskem.
Hún er að verða þess megnug að stilla öllum
vexti í rétt hlutfall við vistfræðilega mögu-
leika jarðarinnar, ef menntun og hæfileikar
borgarinnar breytast í stjórnmálalegan
vemleik. M.ö.o., borgin er komin að þeim
mörkum að geta breytt umhverfinu í aldin-
garð vistfræðilegs jafnvægis, hún getur með
innsýn í samhengi lífræns lífs og menningu
borgarinnar breyst í tilvemsvæði hagsældar
og fegurðar, þroska og ævintýris. En hún
rambar á sama tíma á barmi eigin grafar,
því hún kann meira en hún hefur skynsemi
til.
Þórður Ben Sveinsson er myndlistarmaður og hefur
búið um árabil (Dusseldorf i Þýskalandi.
12