Lesbók Morgunblaðsins - 23.08.1986, Síða 13

eðli beggja vera að finna í tónlistinni.
I ljóðrænum laglínum Tjækovskys liggur
blíða og fegurð kvenlegrar ástar, og óendan-
legur leyndardómur konunnar sjálfrar.
Einnig má hér minnast á ást hans á dansi
og ballett, sem einnig rennir stoðum undir
þessar hugleiðingar. Þetta „óeðlilega" til-
finningalíf hans gerir ástina eitt erfíðasta
viðfangsefnið í ævisögu hans. Hann er
algjörlega afhuga konum. Aðeins stuttir
kaflar úr lífi hans markast af sambandi
hans við söngkonuna Desirée Artot, og
óhamingjusömu hjónabandi hans við unga
konu, Antoniu að nafni. Samband hans við
frú Meck sýnir aðrar og sterkari tilfinningar.
Þar gat ástin, sem svo rík ítök átti í honum,
notið sín til fulls í anda og sál, því að um
líkamlega ást var ekki að ræða.
Nú fer að skiljast af hveiju þessir elskend-
ur fórna því að sjást, en aðeins þannig gat
ást þeirra haldist. Það má segja, að í lífi
Tjækovskys hafi verið þrjár konur. Sú fyrsta
var Desierée Artot, söngkona sem hann
kynntist og sá fyrst á sviði Moskvuóper-
unnar. Ástarævintýri þeirra lauk án þess
að skilja eftir sig djúp spor. Næst má telja
Antoninu Miljukowu, sem varð eiginkona
hans, en hjónaband þeirra endaði ekki vel,
verst þó fyrir hana. Þriðja konan, sem hann
tengist einhveijum böndum er frú Meck og
það samband varð honum til blessunar. Og
kannski er það vegna þess að það var
huglægt samband, en aðeins þannig gat
Tjækovsky elskað nokkra konu.
Tjækovsky (myndin tekin 1867).
Á Einskonar Flótta
Og nú birtist frú Meck í lífi Tjækovskys.
Hún elskar og skilur tónlist hans betur en
nokkur annar. Nú veit hann fyrir hvern
hann semur. Hún skilur og finnur hvað
hann er að gera og tilfinningar hans finna
hljómgrunn og bergmál í huga hennar.
Eftirfarandi skrifar hún um sorgargöngu-
lag sem hann samdi, en hefur því miður
týnst.
„Það er svo dásamlegt, það fær mig
til aðgleyma öllum þeim biturleika, sem
fyrirfinnst í veröldinni. Það erómögulegt
að lýsa því hugarástandi, sem það kallar
fram hjá mér. Ég vildi gráta eða deyja
— ég þrái annars konar líf. Ekki eins
ogaðrarmanneskjuróska sérþað, heldur
óskiljanlegt og ólýsanlegt líf. Líf og
dauði, hamingja ogþjáning, allt blandast
þetta saman. . .Guð minn góður, hvað
sá maður hlýtur að vera mikill, sem
getur gefíð annarri manneskju slíkt
augnablik. "
Þetta er úr bréfi dagsettu 30. mars 1877.
Þau hafa aðeins skrifast á í nokkrar vikur.
Þann 15. maí skrifar frú Meck:
„Þér hafíð enn ekki svarað mér þvf,
hvort ég megi alltaf skrifa yður, þegar
ég óska þess að heyra frá yður. Það er
að segja, að fá að skrifa yður af innri
þörf, en ekki af öðru veraldlegu til-
efni..."
Þessi fyrstu bréf hafa sömu þýðingu fyrir
þau, og fýrstu kynnin fyrir elskendur. Hver
hugsun oponar nýjar dyr hjartans, og hver
tilfinning skapar nýja uppgötvun. Þau skrifa
um allt, sem hrærir huga þeirra; tónlist,
trúarbrögð, heiminn og ástina. Það er ótrú-
legt, hvað þau eru lík í sér. Bæði eru þau
feimin við fólk, og reyna ætíð að fela það.
Hjá þeim báðum er orsökin mikil tilfinninga-
næmni. Bæði óttast þau kulda fjöldans.
Sérstaklega óttast þau tilfinningakulda
fólks, þegar um tónlist er að ræða, sem
gerir þeim erfitt fyrir að hlusta á tónlist í
fullum tónleikahöllum með öðru fólki. Af
þeirri ástæðu flýr Tjækovsky tónleikahallir,
sérstaklega þegar hans eigin verk eru leikin.
Hann þolir ekki viðbrögð fjöldans við henni.
Þetta er ekki hræðsla við niðurlægingu,
heldur hræðsla við skilningslaust tilfinn-
ingaleysi, sem bæði honum og henni finnst
vera einkenni mannfólksins. Þetta leiðir til
eins konar flótta frá andlitum hversdagsleik-
ans, og nánari kynnum við þau. Þau ferðast
bæði mikið og helga sig draumum sínum,
sem of náin tengsl við gráan hversdagsleika
geta eyðilagt. Æðsta ósk og draumur þeirra
væri vafalaust að veija lífi sínu á fjarlægri
eyju, einungis í heimi tónlistarinnar. En
draumar eru jú til þess að nostra við þá og
eiga þá, en ekki til að gera þá að veruleika,
því það gæti eyðilagt þá. Veröldin á að
vera í vissri fjarlægð og ef hún gerist of
nærgöngul, þá flýja þau. Þegar ný andlit
venjast og byija þar með að ryðja sér braut
að innstu kimum hugans er aftur látið niður
í töskur og farið. Þess vegna ferðast þau
um Evrópu þvera og endilanga. Þau ferðast
hvort á sinn máta: Frú Meck ferðast í eigin
vagni, með þjónustulið og eitthvað af böm-
um sínum. Þau vita hvenær móðir þeirra
vill vera ein með drauma sína og tónlist.
Tjækovsky ferðast á mun hógværari hátt
og nær alltaf einn síns liðs. En þrátt fyrir
ólíkan ferðamáta leita þau bæði þess sama;
einveijunnar og dularheima tónlistarinnar.
Nadjeschda Afeck
En það væri ekki rétt, að túlka þessa
ferðaþrá þeirra á neikvæðan hátt. Næmar
manneskur upplifa mikil hughrif á ferðalög-
um. Það er ekki aðeins sjóndeidarhringurinn
sem breytist, það er aðeins ytri hlið ferðalag-
anna. Mun mikilvægara er, að ferðamaður-
inn sjálfur þroskist og breytist. Það er eins
og landslagið, sem rennur hjá, kalli fram
nýtt og nýtt landslag í hugarheimum og
varpi aftur ljósi á gleymda og myrkvaða
kima. Þannig öðlast lífið nýtt gildi á vissan
hátt, tilfínningar verða næmari og hugurinn
fijórri. Margt mætti enn telja upp sem þeim
er sameiginlegt. Hvemig hefðu örlög þessa
sambands orðið hefðu þau búið saman?
Hefði það kannski orðið eins einstakt og
hjá Robert og Clöm Schumann? Þessi spurn-
ing er óþörf. Þau em ekki eins sammála
um neitt eins og það, að hittast aldrei.
Ástæða Tjækovskys er einföld: Hann veit
af biturri reynslu að líkamlegt samband
hans við konu eyðileggur það sálarlega um
leið. Vegna þess hugar sem hann ber til
kvenna er hræðsla hans við að hitta frúna
skiljanleg. Hann vill helga sig þessu sam-
bandi og það getur hann aðeins úr fjarlægð.
Hún er alltof vel gefin til að fínna ekki og
skilja ekki þetta vandamál vinar síns.
Tileinkunin
Árið 1876 lýkur Tjækovsky við 3. sin-
fóníu sína. Hún er sú eina af sinfóníum
hans, sem skrifuð er í dúr, og þótt hún njóti
ekki mestra vinsælda af þeim er hún mikið
verk.
í byijun ársins 1877 leggur Tjækovsky
aftur á ráðin um stórt verk. Upphafsþemað
lofar miklu, það er eitt þeirra þema sem
tónskáldið kallar „sáðkomin". Eins og sáð-
kom, ber það í sér möguleika á að vaxa
og blómstra og bera ávexti. Það er eitt
þeirra þema, sem verða að homsteinum
mikilla verka í höndum meistara sinfóníunn-
ar. Hann ræðir um nýja verkið í bréfum
sínum til frúarinnar. Hann biður hana um
að fá að tileinka henni þetta verk. Áður en
hún þiggur þetta setur hún viss skilyrði.
Nafn hennar mætti hvergi koma fram.
Væri það mögulegt? Tónskáldið leggur þá
til að tileinkunin væri látin hljóða svona:
„Til vinkonu minnar." Hér ber þess að geta
að rússneskan kemur þarna til hjálpar, því
sama orðið má nota um „vin“ og „vinkonu".
Enginn nema höfundur verksins og „vinur“
hans myndi vita hver það væri. Þetta atriði
skipti samt ekki meginmáli fyrir frú Meck.
Hennar raunverulega ástæða var sú, að hún
vildi vita vissu sína fyrir því að Tjækovsky
liti á hana sem vin sinn. Hingað til höfðu
skrif þeirra einvörðungu snúist um tónlist
og engar aðrar tilfínningar komið fram.
Hún spyr nú og hann svarar að bragði ját-
andi. Þá þiggur hún tileinkunina samstundis
og upp frá því tala þau um „sinfóníuna
okkar". Það er eins og nú hafí þau eignast
barn saman, sem þau verði að hugsa um
og vemda. Nú er frú Meck ekki lengur
aðeins rík kona, sem felur Tjækovsky að
semja tónverk gegn ríkulegum launum. Hún
er honum sannur vinur og þau tengsl verða
aldrei framar rofín. Aldrei framar segjum
við, því jafnvel þótt þau skildu að skiptum
mörgum árum síðar, rofnuðu þessi tengsl
ekki.
Tjækovsky helgar sig nú vinnunni við 4.
sinfóníuna sína. Vinnan gengur vel og áður
en fyrsti snjórinn fellur um haustið 1878
hefur hann lokið samningu síns stærsta
verks til þessa.
22. febrúar 1878 frumflytur hljómsveit
tónlistarskólans í Moskvu verkið undir stjóm
Nikolai Rubinstein. Tjækovsky er í Florenz
þegar þetta skeður, en frú Meck er viðstödd.
Áhrifín eru mikil. Hún gjörþekkir verkið,
en heyrir það nú í fýrsta sinni leikið af
hljómsveit. Hún spyr vin sinn Tæjkovsky
um verkið og svör hans eru það eina sem
hann nokkurn tíma skrifar til útskýringa á
verkum sínum. Hann segir það að vísu vera
ófullnægjandi, en það sé eðlilegt, því að
eðli hljóðfæratónlistar sé ekki hægt að út-
skýra. „Þar sem orðin hætta byijar tónlist-
in.“
Ilann er nú 38 ára gamall. Oft vakna
innra með honum gamlar minningar við
tónsmíðarnar. Þetta em ekki alltaf mikil-
vægar minningar, en lítilvægir hlutir fara
líka oft um huga okkar. Þessa hluti skilur
hann ekki alltaf þegar hann semur, heldur
ljær þeim tóna eins og öðmm meiri hugrenn-
ingum. Er ekki hversdagsleikinn líka stór
hluti af lífí okkar? Hann tileyrir heildar-
myndinni og má ekki gleymast, en á að
vera veginn og metinn í samræmi við annað.
Tjækovsky er ærlegastur í tónverkum sín-
um. Þar berskjaldar hann sálu sína og brýt-
ur af henni öll höft. Með 4. sinfóníunni
haslar hann sér fastan sess sem sinfóníuhöf-
undur. Fyrstu sinfóníumar em líka fallegar
og efnismiklar. En engin þeirra nær þremur
síðustu sinfóníunum að gæðum, þeirri
fjórðu, fímmtu og sjöttu.
Þegar Tjækovsky lagði á ráðin um samn-
ingu 4. sinfóníunnar ætlaði hann að tileinka
hana „vini“ sínum. Þegar verkinu lauk hafði
stutt, en mikilvægt orð, bæst í texta tileink-
unarinnar sem þá hljóðaði svo: „besta vini
mínum.“
Enginn efast um við hvem þar er átt.
ÓSKUMAðÞÚAST
„Nýlega heyrði ég slavneska marsinn
yðar á tónleikum. Égget ekki lýst tilfínn-
ingum mínum þá, en augu mín fylltust
gleðitárum. Hugsunin um að höfundur
þessa verks tilheyrði mér á vissan hátt
og að enginn gæti rænt mig þeim rétti,
gerði mig ólýsanlega hamingjusama. í
tónlist yðar rennur sál mín og yðar
saman í eitt, og enginn getur gert yður
fráhverfan mér.
Fyrirgefið mér þetta er geðveikistal
og óttist ekki afbrýðisemi mína. Ég
krefst einskis af yður sem ég hef ekki
þegar öðlast, nema kannski smá breyt-
ingar. Mig langar að bera fram þá ósk,
að þér þúið mig, eins og annars er gert
á milli vina. Ég tel ekki að það ætti að
reynast erfítt í bréfíegu sambandi, en
efþér hafíð eitthvað á móti því, mun ég
ekkert segja, þvi ég er þegar hamingju-
söm.
Megi Guð blessa yður fyrir þessa
hamingju. í augnablikinu er mér skapi
næst að segja yður að ég vefji yður
örmum, en kannski það myndi styggja
yður. Þess vegna segi ég eins og annars:
Vertu sæll, minn elskulegi vinur!“
Úr bréfi frú Meck til Tjækovsky þ. 18.
mars 1878, skrifuðu um kl. 2 að nóttu.
Bréfaskipti tónskáldsins og velgjörðar-
konu hans hafa nú staðið yfir í rúmt ár,
og innileiki þeirra eykst með hveiju bréfi.
Þau em farin að þekkja hvort annað vel.
Hann veit, að hún miðar allt við hann, og
að jafnvel ferðaáætlanir hennar taka tillit
til hans. Og frú Meck hefur skilist, að það
er aðeins ein stór ást til fyrir tónskáldið og
það er tónlistin. Ekkert getur orðið honum
jafn mikilvægt og tónlistarsköpunin. Og
þegar hann semur hugsar hann til hennar,
síns besta áheyranda og tryggasta áhang-
enda. Enginn elskar tónlistina hans eins og
hún. Þess vegna getur hún með stolti skrif-
að, að tónskáldið tilheyri henni á vissan
hátt. Samt gerir hún glappaskot í þessu
bréfí. Ekki með því, að hún, þessi veraldar-
vana og vel gefna kona skrifar þama eld-
heitt ástarbréf, og ekki heldur með því, að
hún gerir smágat í múrinn, sem þau höfðu
sjálf byggt á milli sín, með því að vilja að
hann skrifí „þú“, eins og annars er venja á
milli vina. Nei, skyssa hennar felst í öðm.
Hún felst í því, að hún lætur ákvörðunina
í hendur Tjækovsky, manninum sem aldrei
getur ákveðið sig í neinu. Þegar hann fær
þetta bréf í hendur er hann staddur í Clar-
ens, sínum uppáhaldsstað utan Rússlands.
Svar hans er innilegt, en kannski úthugs-
aðra en hennar bréf. Frú Meck er reiðubúin
til að opna hug sinn alveg, en hann lætur
aldrei sjá inn í innstu kima huga síns.
„GetEkki Tekið
ÞÁÁKVÖRÐUN“
„Bréf yðar snart mig djúpt. Mér em
viðbrögð þeirra, sem ég elska, meira virði
en frægð og frami og lof fjöldans, og
ekkert gerir mig hamingjusamari en að
vita til þess, að tónlist mín hefur snortið
hjarta þeirra. Ég veit að það er óþarfi
að segja, að þér emð sú manneskja, sem
ég elska af allri sálu minni, þar sem ég
hef aldrei fyrr í lífi mínu hitt nokkum,
sem er jafn næmur á hugsun mína og
hjartslátt og þér emð. Ást og þátttaka
vinkonu minnar í fjarlægð er orðin að
hornsteinum tilvem minnar. Og í hvert
skipti þegar ég sest við að semja hef ég
viðbrögð yðar og tilfinningar í huga. Þér
þurfið ekki að óttast það, að blíðuorð
yðar kunni að styggja mig. Mér finnst
aðeins, að ég sé þeirra ekki verður, það
er mín eina hugsun. í sambandi við það
að við þúumst, þá get ég ekki tekið þá
ákvörðun. Það myndi gera mig hálf feim-
inn að gerast svo nærgöngull að þúa
yður. Það myndi skapa mér óþægindi,
sem ég vildi forðast í sambandi okkar.
En hin djúpa og óendanlega ást mín til
yðar mun hvort eð er haldast óbreytt,
hvort sem ég segi „þú“ eða „þér“. Ég
bið yður um að ákveða hvort skal vera!“
Frú Meck hefur jafnað sig aftur. Ég
var að fá bréf yðar í hendur, og þakka
yður hreinskilni yðar af öllu hjarta.
Einmitt þann eiginleika yðar dái ég og
elska sem mest. Þér getið ímyndað yður,
að ég er ekki dekmð hvað þetta snertir.
En nú langar mig til að útskýra fyrir
yður af hveiju þessi bón varð til. Þegar
ég skrifaði þetta bréf var ég beinlínis
undir áhrifum tónlistar yðar, sem hreif
huga minn svo, að ég vissi ekki hvar ég
var, og skynjaði aðeins tónlistina... I
því augnabliki var þémnin mér svo far-
læg, enda er reiði og jafnvel sviksemi
svo oft falin bak við þetta kurteisisfyrir-
brigði. En þótt þetta hvarflaði svona að
mér, þá sá ég eftir því strax næsta dag
og iðraðist skrifa minna ... Ég vil þess
vegna afgreiða þetta sem útrætt mál,
sem ekki verður rætt...
Bréfaskiptin verða æ tíðari. Það ganga
boð á milli á hveijum degi, og suma daga
oftar en einu sinni. Og til þess að svar
berist ætíð sem fyrst reyna þau að vera sem
næst hvort öðm. Þau em bæði fijáls og
nálgast hvort annað meira en nokkm sinni
fyrr. Frú Meck leggur upp í ferðalag til
Flórens og að venju ferðast hún með þjón-
ustuliði. Hún skrifar Tjækovský og setur
fram þá hugmynd, að nú skuli þau dvelja
á sama stað! Þegar hann virðist jákvæður
tekur hún á leigu hús fyrir hann skammt
frá sínu húsi í Flórens. Á milli húsanna em
aðeins um fimm hundmð metrar. Tjækovsky
var nýkominn frá Rússlandi þar sem hann
hafði heimsótt aldinn föður sinn og systur
sína. Þá fær hann bréf frú Meck, þar sem
hún segir honum af leigu húsanna tveggja.
Upp á síðkastið hafði áfengisneysla farið
illa með tónskáldið, og heilsan var ekki góð.
Hann setur niður í töskur sínar og yfirgefur
veturinn og kuldann. Hann hefur enga við-
dvöl á leiðinni til suðrænara loftslags heldur
stígur beint upp í lest til Ítalíu. En er hann
nálgast ákvörðunarstaðinn fær hann allt í
einu bakþanka: Kannski bíður frú Meck
hans á járnbrautarstöðinni? Kannski er þetta
gildra eftir allt saman, til að þvinga hann
til samlífs? Hann kemur í svitakófi til Flór-
ens. En þá sér hann strax hvað slíkar
hugleiðingar vom út í hött.
Niðurlag birtist í næsta blaði.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 23. ÁGÚST 1986 1