Lesbók Morgunblaðsins - 28.03.1987, Blaðsíða 15

Klappargerði, bær Tönix bónda og Sigurlaugar, sem nú hefur verið endurhlaðinn í Árbæjarsafni í Reykjavík.
Hlaðið úr torfi
byggingum á vegum Þjóðminjasafnsins. En
vonandi verða líka til áhugamenn sem vilja
læra þetta.
Það er erfítt að fá menn til að staðfestast
í þessu verki. Það þykir óþrifalegt og erfítt."
Gulstararmýrar
Eru Góðar
Stefán Stefánsson frá Brennigerði er einn
þeirra senTÞór nefndi og er vanur hleðslu-
maður. Hann segir svo frá reynslu sinni:
„Þegar ég var unglingur var skylduverk
á heimilinu að hjálpa til við vegghleðslur.
Þannig fékk maður sýnishom af því hvem-
ig þetta var gert.
Segja má að ég hafi verið vanari að hlaða
úr steini og líma saman steina í vegg. Ég
hef æft það meira að höggva gijót, stein-
hlaða og líma með sementi.
Á hleðslu fyrir norðan og sunnan man
ég eftir þeim mun helztum að kvíahnausar
em kallaðir homhnausar fyrir norðan því
þetta er notað á homin. Þama er um að
ræða þtjár gerðir: Klömbra, streng og hom-
hnaus. Homið er sterkara úr strengnum ef
skorið er upp í hann og hringamir vafðir
eftir því sem þarf. Hvort heldur haft er
knappt eða gleitt.
Væri ég að byggja fyrir sjálfan mig
mundi ég heldur vilja hafa streng og teina
niður með vírpijónum. Hann þolir þá miklu
meiri viðkomu.
Verktækni sem fáir
kunna lengur, en
ástæða er til að týna
ekki niður, þyí
þarna er
rammíslenzkt
fyrirbæri og auk
þess er fallega
hlaðinn veggur eða
garður æ til yndis
Stefán Stefánsson frá Brennigerði,
einn af fáum vönum hleðslumönnum,
sem eftir eru.
Sú forna íslenzka byggingaraðferð að hlaða veggi
úr grjóti, úr torfi og grjóti, eða eingöngu úr
torfi, svo sem klömbruhnaus, hefur verið endur-
vakin. Nægir í því sambandi að minna á
þjóðveldisbæinn í Þjórsárdal, sem hlaðinn var í
tilefni þjóðhátíðar 1974 og Klappargerði,
torfbæ, sem vanir hleðslumenn hlóðu í Ár-
bæjarsafni í Reykjavík. Að endurvekja þessa
fomu byggingartækni er ekki einbert tildur
og hégómi og getur þvert á móti haft hag-
nýta þýðingu. Ekki er þá verið að gera því
skóna, að menn fari að byggja hús með
hlöðnum veggjum svo sem tíðkaðist, heldur
átt við hitt, að hlaðnir garðar geta víða
farið vel, bæði til afmörkunar í stað girð-
inga utan um lóðir og ekki sízt til skjólmynd-
unar í görðum. Margir hafa hlaðið hringlaga
sólskýli, sem er rangnefni, því það er verið
að reyna að skýla sér fyrir vindi. Þess kon-
ar bollar eða skýli eru venjulega hlaðin úr
hnausum án nokkurrar hleðslulistar, enda
kunna menn almennt ekki að hlaða klömbra-
hnaus til dæmis.
Fallega hlaðinn veggur úr klömbrahnaus
getur staðið fallega sem hluti af arkitektúr;
mætti til dæmis hugsa sér, að slík hleðsla
kæmi upp að steinvegg líkt og Högna Sig-
urðardóttir arkitekt hefur látið útfæra utan
á íbúðarhús í Garðabæ. Það er að vísu hlað-
ið með snyddu og þá þarf að gera upp við
sig í upphafi, hvort á að standa í því að slá
veggina í hverri viku að sumarlagi, eða
hvort allt á að fá að hafa sinn náttúrlega
gang án sérstakrar snyrtingar eins og
tíðkaðist hér fyrr meir. Forfeður okkar í
torfbæjunum höfðu öðrum hnöppum að
hneppa um hábjargræðistímann en standa
í að slá og snyrta bæjarveggina. Ef menn
hugsa sér að bregða þjóðlegum blæ á íbúðar-
hús með torfhleðslu gerir fallega hlaðinn
klömbrahnaus líklega mest fyrir augað og
slíkir veggir ættu að útheimta minnst við-
hald og snyrtingu.
Maður er nefndur Tryggvi Hansen og er
myndlistarmaður. Hann er áhugamaður um
torfhleðslu og hefur gefið út blað, sem heit-
ir Torfumóðir og fjallar allt um þetta foma
verklag, og þar er rætt við nokkra þekkta
Sveinn Einarsson frá Hijót tekurínef-
ið eftir vel heppnaða hleðslu. Hann er
sérfræðingur í austfirzkri hleðslu.
torfhleðslumenn, sem enn era við lýði, og
fleiri, til dæmis Þór Magnússon þjóðminja-
vörð. Hér verður gripið niður í blaðið með
góðfúslegu leyfi Tryggva og það tekið út
úr þessum samtölum, sem beinlínis snertir
sjálfa verkkunnáttuna, þegar veggir eru
hlaðnir, hvort sem það er gert með gijóti,
torfí eða hvoratveggju.
Vegghleðslumenn Að
Verða Sjaldgæfir
Þór Magnússon þjóðminjavörður var
spurður að því hvort erfítt væri nú orðið
að fá menn til að starfa við vegghleðslu og
halda við slíkum minjum sem era á vegum
safnsins. Þór sagði:
Sólbyrgi á Svalbarðsströnd. Hlaðið hefur Jóhannes Arason úr Gufudalssveit.
Austfirzk hleðsla: Galtastaðir í Hróarstungu, handarverk Sveins Einarssonar.
Einkenni austfirzku hleðslunnar eru, að hnausamir eru látnir hallast ívið meira
en annarsstaðar gerðist.
„Já, það er að verða ómögulegt. Við höf-
um leitað til gamalla manna sem lærðu
þetta af feðram sínum og ólust upp við
þetta byggingarefni. Áður vora torfkofar í
öllum sveitum og alltaf þurfti að vera að
gera við þá. Sumir urðu góðir hleðslumenn,
aðrir ekki. Sagt var að hjá sumum stæði
veggurinn varla árinu lengur en hjá öðrum
endalaust. Eftir stríð hefur sáralítið verið
unnið að vegghleðslu. Sjálfur man ég þó
eftir að menn byggðu torfkofa og jafnvel
baðstofur til íbúðar eftir stríð. Þetta hefur
því haldist nokkuð lifandi fram undir
1950—60. Nú held ég að þeir séu teljandi
á fíngrum annarrar handar sem hafa feng-
ist við slíkt starf. Sumir hafa líka unnið
þetta með öðram en treysta sér ekki til að
taka að sér slíkt verk á eigin spýtur.
Ég get nefnt nöfn nokkurra sem helst
hefur verið leitað til: Stefán Stefánsson frá
Brennigerði vann lengi með Stefáni heitnum
Friðrikssyni, annáluðum snillingi. Hann hlóð
t.d. Víðimýrarkirkju 1934 og aftur 1974 og
sömuleiðis þjóðveldisbæinn. Magnús á
Syðri-Grand hefur hlaðið síðast bæinn Lauf-
ás. Sigurþór Skæringsson var nú frekar
gijóthleðslumaður enda undan Eyjafjöllum
þar sem mikið var af góðu hleðslugijóti.
Jóhannes Arason hefur unnið hjá okkur
nokkur sumur við viðgerðir og Sveinn Ein-
arsson á Egilsstöðum. Hann hefur unnið
austur á Galtastöðum fyrir safnið og Jón
Þorsteinsson í Mýrarkoti á Höfðaströnd hlóð
upp kirkjuna í Gröf á Höfðaströnd fyrir
nokkram árum.
Sumum finnst safnmenn á íslandi þurfí
að læra þetta til að halda við þessum gömlu
Þegar um er að ræða að fínna gott torf
verður að fara út í mýrlendi með skóflu,
stinga niður og kanna efnið. Gulstararmýrar
eru oft góðar en það er orðið lítið um þær.
Nú eru fáir góðir staðir á landinu því upp-
þurrkunin á sléttu votlendi er orðin svo
mikil. Menn sjá ekki efni mýrarinnar fyrr
en búið er að gogga það upp með skófl-
unni. Þá er mikilvægt að efnið sé laust við
sandlög, ösku og leir og sé sem seigast og
svampmjúkt, svo vatnið hripi úr. Það verður
líka að vera laust við fúa og fúalykt. Maður
leitar helst þar sem er deigja eða raklendi,
síður þar sem eru sterkar rætur og þurrt.
Það er betra að vinna þar sem ekki er lubbi
eða sinuflóki þegar ristur er strengur. Gott
efni er til dæmis á Skagafjarðareylendinu
og Glaumbæjareyjunum. Á Suðurlandi þekki
ég ekki til en veit þó um gott efni á Bjargi
í Hranamannahreppi. Áður var þetta oft
tekið í lakari jarðvegi og menn höfðu ekki
úr miklu að velja í sínum litlu heimalöndum.
Þessi ristulönd þurfa að vera á sléttlendi.
Stærstu verkefni mín hafa verið Klappar-
gerði í Árbæjarsafni fyri sunnan og Víðimýr-
arkirkja.
Það sem gerir hleðslu fallega er fyrst og
fremst munstrið á klömbrunni. Þetta lítur
út eins og bækur í hillu. Ef það er vel skor-
ið þá er þetta fallegt.
Það er best að fá efnið sem þurrast í
vegginn til að hann breyti sér minna. Vegg-
urinn er stöðugri úr þurru efni heldur en
blautu. Það er best að ná vatninu sem mest
úr.
Þetta er gömul aðferð, hnaus og strengur
og svo aftur röð af hnaus sem hallast í hina
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 28. MARZ 1987 15