Lesbók Morgunblaðsins - 13.06.1987, Qupperneq 4

Jo Benkow.
Höfundur ofannefndrar bókar, Jo Benkow, fyrrverandi formaður
Hægri flokksins í Noregi, síðar þingflokksformaður og núver-
andi forseti Stórþingsins, er fyrsti gyðingurinn sem tekið hefur
sæti á norska þjóðþinginu. Hann er fæddur í Þrándheimi 1924,
en á æskuárum hans fluttist fjölskyldan til Stabekk í Bærum,
skammt frá Osló. 1942 flúði hann til Svíþjóðar ásamt föður
sínum, bróður og frænda og gegndi herþjónustu í norska flug-
hemum sem hafði bækistöðvar í Bretlandi og Kanada.
í bókinni segir Benkow frá uppvexti sínum og árekstrum milli hins örlitla gyðing-
lega lífssviðs og hins hánorska og spruttu stundum af pústrar og brigslyrði. Bókin
er þannig saga um æsku sem var erfið og hamingjurík í senn. Kímni Benkows er
mjög notaleg og háttvísin bregst honum aldrei. Hann rekur sögu ættar sinnar svo
langt aftur í tímann sem unnt er að rekja hana og bregður jafnframt Ijósi á gyðing-
lega siði og venjur. Bókin er rík af viturlegum athugunum á mannlegu eðli og
samskiptum ólíkra kynþátta. Mannlýsingar hans eru margar með miklum ágætum
og ber þar hæst lýsingu föðúr hans. Siðrænt gildi bókarínnar er þó það sem mér er
efst í huga að bókinni lesinni.
Konunum í fjölskyldu Benkows auðnaðist ekki að flýja yfir til Svíþjóðar í tíma, og
er það sorgarsaga þyngri en tárum taki. Nauðungarflutningur í útrýmingarbúðir
nasista í Þýskalandi varð hlutskipti þeirra, og átti engin kvennanna afturkvæmt.
Lýsing Benkows á tildrögum þeirrar helfarar er í senn hófsöm og átakanleg, og
heitir sá kafli: Fjölskyldan sem hvarf, og er íslenskaður hér.
Jo Benkow er Ijósmyndari að mennt, maður sem hafist hefur af mannkostum
sínum til virðingarstöðu sem næst gengur embætti konungs. Hann býður af sér
óvenjulega góðan þokka og yfirlætisleysi hans í framgöngu er einstakt. Málflutning-
ur hans í ræðu sem riti er sömu ættar: málefnalegur og hlýr. Alveg óborganlegir
eiginleikar á tímum óstöðvandi orðaflaums, sem segir minna en ekki neitt.
Bókin kom út í ár og hefur selst bóka mest í Noregi, eða í 160 þús. eintökum,
sem samsvarar tíu þúsund eintökum á íslenskum markaði, eða sama eintakafjölda
og tvö ævisögubindi Agnars Kofoed-Hansen eftir undirritaðan hafa selst í samtals,
ef einhvem skyldi langa til að vita það. Má af fyrmefndri tölu marka að Norðmenn
eru mun meiri bókaþjóð en íslendingar ef til vill hyggja, og þrátt fyrir stærðarmun
þjóðanna, sem er sextánfaldur okkur í óhag, leggja Norðmenn raunar ekki söluskatt
á bækur; og ætti nú ekki að vefjast fyrir Rithöfundasambandinu íslenska að reikna
út aðstöðumuninn í hörðum gjaldmiðli.
Gyldendal, Norsk forlag, Osló (Erlend réttindi: Eva Lie-Nielsen) gaf bókina út.
Bergen á aðventunni 1986,
Jóhannes Helgi.
Frá bænahúsinu
til Stórþingsins
Kvöld eitt í októbermánuði 1942 sátu foreldrar
mínir í eldhúsinu og ræddust við, Við hin
sátum í stofunni. Eg var beðinn að koma
inní eldhús og loka á eftir mér. Mér var sagt
að ég ætti að flýja með Hermanni frænda til
Svíþjóðar í næstu viku, og myndi hann sjá
um allan undirbúning. Ég bar meira traust
til hans en nokkurs annars manns. í áranna
rás voru þeir orðnir margir sem leitað höfðu
ásjár hans undir erfíðum kringumstæðum,
sem kröfðust áræðis og snarræðis. Erfíði
hvunndagsins var honum að sama skapi
Kafli úr sjálfsævisögu
JO BENKOWS,
núverandi forseta norska
Stórþingsins, og fjallar
hann um átakanlega
atburði í hinum
hernumda Noregi.
Þýðandinn, Jóhannes
Helgi, ritar formála.
framandi.
Á því lék enginn vafí að foreldrar mínir
báru hið sama óskoraða traust til Hermanns
frænda. Ef svo hefði verið, þá hefðu þau
haft önnur ráð að því er mig varðaði.
Ég var viss um að foreldrar mínir hefðu
tekið rétta ákvörðun. Það hljóta að hafa átt
sér stað langar og ítarlegar samræður milli
þeirra og frænda míns og bróður.
Eftir að beinum vopnaviðskiptum lauk í
Noregi sumarið 1940 var ástandið á yfír-
borðinu skipulegt og rólegt, þrátt fyrir
hemámið. Þýska hervaldið var agað og að-
hafðist ekki annað en það sem það fékk
skipun um, þótt auðvitað kæmi til árekstra
af og til. Eftir að hið ótrúlega hafði gerst
varð tilveran smátt og smátt á ný venju-
bundin, að vísu við óvenjulegar aðstæður.
Þótt stríðið og hemámið mótaði nú líf
Norðmanna, hélt meirihiutinn þrátt fyrir
allt áfram að sýsla við sitt. Flestir hugsuðu
sem svo að einn góðan veðurdag myndi
þrengingunum linna og að hinn góði mál-
staður bæri að lokum sigur úr býtum.
Afstaða Þriðja ríkisins til Noregs og
Norðmanna bar keim af kynþáttakenning-
um nasista. Þeir ólu með sér kynlegar og
í hæsta máta óvísindalegar hugmyndir um
yfírburði hins germanska kynstofns. Hinn
hávaxni, ljósi og bláeygði Norðmaður kom
ágætlega heim og saman við hina þýsku
fyrirmynd. Þjóðveijamir álitu að skilyrðin
til blóð- og þjóðarblöndunar svo hreinrækt-
aðra og háættaðra þjóða væru hin ákjósan-
legustu.
Hin þýska kynþáttalega sjálfsdýrkun var,
svo sem kunnugt er, grundvöllurinn sem
endurreisa skyldi á sjálfstraustið sem beðið
hafði hnekk eftir fyrri heimsstyijöld. Það
var liður í þeim sálræna hemaði sem miðla
skyldi þýsku þjóðinni nýju baráttuþreki og
samtímis löggilda þá meðferð sem hún lét
aðra sæta.
Víkingar, norrænar goðsagnir og allt sem
norrænt var, það féll í kramið hjá Þjóðvetj-
um.
Norðmenn voru sem sé meðal hinna há-
göfiugustu og gæðin allt önnur en t.d. meðal
hinna undirokuðu og fyrirlitlegu slavnesku
þjóða.
Voðaverk af þeirri tegund sem Þjóðvetjar
unnu í öðrum löndum heyrðu til undantekn-
inga hér heima á fyrsta ári stríðsins, þótt
sumt sem gerðist væri nógu slæmt. Þess
vegna voru þeir margir sem lengi hneygð-
ust til að trúa því að hinar skelfilegu sögur
sem voru á kreiki, væru flugufregnir og
ýkjur. En eftir því sem gerræðislegum hand-
tökum fjölgaði fékk maður annað og
raunsærra viðhorf til innrásarhersins. Til-
skipanir að viðlagðri dauðarefsingu fóru að
birtast. Gíslar voru teknir og góðir Norð-
menn skotnir.
En þrátt fyrir allt, sem við vissum, var
engu að síður erfítt að trúa þessu. Manneskj-
an er undarlegur skapnaður, haldin eilífum
veruleikaflótta, sannfærð um að hið versta
geti aldrei hent hana sjálfa, þrátt fyrir að
það hendi stöðugt aðra. Það er sennilega
með þeim hætti einum unnt að afbera lífíð.
Menn þarfnast trúar á slembilukku,
hversu hverfandi lítil sem hún nú er.
Foreldrar mínir og kynbræður í Noregi
hefðu átt að vita betur, þótt þeir vissu ekki
allan sannleikann á fyrsta ári stríðsins. En
það er raunar ofvaxið ímyndunarafli manna,
sem eru með öllum mjalla, að setja sér fyr-
ir sjónir kerfísbundna útrýmingu heillar
þjóðar. Teknar höfðu verið í notkun þær
aðferðir sem þýskur iðnaður var orðlagður
fyrir og beitt hafði verið með einstæðum
árangri, nema nú var markmiðið öndvert:
Horfíð var frá fjöldaframleiðslu til fjöldaeyð-
ingar.
Það gerðist hiklaust og gagnhugsað, í
anda þýskrar hefðar um nákvæmni og
áætlanagerð í smæstu atriðum.
Á þessu kunnum við skil núna en vissum
ekki um þá. Það er ótrúlegt að í dag skuli
fínnast Norðmenn, sem hafna þessum sögu-
legu staðreyndum, svo yfirþyrmandi skjal-
festar sem þær þó eru.
1942 voru Hitler og handlangarar hans
komnir vel áleiðis með það sem hét „hin
endanlega lausn gyðingavandamálsins". í
fyrstu lotu einbeintt þeir sé að hinum mið-
lægu svæðum sem hertekin höfðu verið í
Evrópu. Gyðingaofsóknir Hitlers voru líka
vel kunnar í Noregi, þótt norskir gyðingar
hefðu, ef undan eru skildar vanalegar auð-
mýkingar, fengið að vera nokkum veginn
í friði. Það voru norsku nasistamir, fremur
en Þjóðveijamir, sem fram að þeim tíma
höfðu verið óbilgjamastir og skrílslegastir.
En þrátt fyrir að tala gyðinga í Noregi
væri mjög lág, og áhrif þeirra nánast eng-
in, var hún ekki of lítil fyrir Þjóðveija, sem
höfðu á pijónunum metnaðarfullar ráða-
gerðir um hina nýju Evrópu. Hún átti að
vera „gyðingasneydd".
í september 1942 varð fyrst vart orðróms
hér heima um að nú væri röðin komin að
norsku gyðingunum. Fjöldahandtökur allra
karlkynsgyðinga væru yfírvofandi, sögðu
sögusagnir.
Margir flúðu til Svíþjóðar. í nokkmm til-
fellum fóru heilu fjölskyldumar. Aðrir kusu
að vera um kyrrt. Enn aðrir kusu að doka
við og sjá hveiju fram yndi. Það varð þeim
dýrt.
Þeir voru áreiðanlega margir sem hefðu
kosið að geta flúið, en þorðu það ekki vegna
þess að þeir vissu ekki hvemig framkvæma
ætti flóttann. Því fór fjarri að allir hefðu
milligöngumenn sem varað gætu við og
hjálpað.