Lesbók Morgunblaðsins - 13.06.1987, Síða 12

niud ine msg n'ml1) 6b(J 'ioiol 6A O) I h lindðsnnjsi íöri lulsiví rnoa c-níod nnis is I iddo meg SI-O'í Jrnuað 2A-XT JíÉd'iBnunjfioJg | -ivaujri 8-B-oarnO 6s liJ sbnöd BBssiTiB'gnnrBn
S

, '4 V/
f'f' %'
Vöxtur krabbameinsæxla í tilraunadýrum.
Mýs á 24 vikna tilraunafæði. Myndin til vinstri sýnir æxlisvöxt músar (sjá ör) sem fékk lágmarksskammt af lífsnauðsynlegum fitusýrum úr plöntuolíum. Myndin til
hægri sýnir hvað gerist þegar 20% af fjölómettaðri fitu úr plöntuolíu (safflower oil) var bætt út í sama fóður.
Greinilegur munur er á vexti ígræddra krabbameinsæxla. Telja ýmsir vísindamenn að aukið magn af linólfitusýru valdi þessum mun (30).
F ituefni
- nýj ar rannsóknir, ný viðhorf
Aður fyrr var talið að efnafræði fítunnar væri
hvorki flókin né margbreytileg og því lítt
spennandi til rannsókna. Kom svo í ljós seinna
meir að ofneysla hennar gæti valdið aukningu
á kólesteróli og þríglyseríðum í blóði, haft
neikvæð áhrif á hjarta og æðakerfi og jafn-
vel valdið krabbameini. Til varð kenning
um að aukin neysla mettaðrar fitu yki blóð-
kólesteról sem gæti valdið aukinni tíðni á
hjarta- og æðasjúkdómum.
Fitukenningin gerir ráð fyrir því að neysla
flölómettaðrar fitu svo sem plöntuolíu, (helst
á kostnað mettaðrar fitu) lækki mælanleg
fituefni í blóðinu og þar með dánartíðni
vegna áðumefndra sjúkdóma. Er í því sam-
bandi oftast rætt um samloðun blóðflagna
sín á milli, við æðaveggi og útfellingu kó-
lesteróls sem myndar að lokum blóðtappa
sem lokar fyrir blóðstreymi um æðar.
Eitt af lykilatriðum fitukenningarinnar
er því hlutfall fjölómettaðrar (F) og mettaðr-
ar fitu (M) í fæðunni eða svonefnt F/M
hlutfall (því hærra sem það er, því meira
af fjölómettaðri fitu og minna blóðkóleste-
ról). Ýmsar nýlegar tilraunir hafa aftur á
móti sýnt að þrátt fyrir verulegar breyting-
Eftir
Ólaf Sigurðsson
FYRRI HLUTI
ar á F/M hlutfallinu hjá fólki á kólesteról-
snauðu fæði varð óveruleg lækkun á
blóðkólesteróli. Meiri lækkun varð ef kó-
lesteról var í fæðunni.
Hin síðari ár hafa verið að koma í ljós
ný viðhorf í kjölfar nýrra rannsókna á fitu-
sýrum sem eru byggingareiningar fitu.
Þessar rannsóknir hófust við athuganir
Dananna J. Dyerberg og Bang H.O. á Græn-
lendingum upp úr 1970.
Síðar hafa ýmsar niðurstöður fylgt í kjöl-
farið sem hafa orðið til þess að vísindamenn
fóru að gagnrýna fitukenninguna, og hefur
þeirri gagnrýni vaxið fískur um hrygg hin
síðari ár.
Umræðan um hlutverk fítusýra úr fisk-
fítu hefur aukist stórlega og er þá helst
rætt um EPA og DHA fítusýrumar sem
tilheyra Omega-3 fituhópnum.
Samfara þessari umræðu hafa fítusýrur
plöntuolía verið skoðaðar í nýju ljósi. Virð-
ist vera um að ræða mismunandi niðurbrots-
ferli fitusýruhópa, en plöntuolíur innihalda
mikið af Ömega-6 fitusýruhópnum og kem-
ur þessi mismunur í gerð fitusýra fram í
ólíkum fitusýmhormónum sem myndast við
þessi ferli.
í þessari grein er ætlunin að gera grein
fyrir nýjum viðhorfum í fituefnafræðum og
rannsóknum sem styðja þau viðhorf.
Þess ber að gæta að hér er fjallað um
tiltölulega nýtt efni innan fituefnafræðinnar
og ber því að taka niðurstöðum tilrauna
með fyrirvara þar sem margt er sjálfsagt
ekki enn komið í ljós. Hér er ekki ætlunin
að greina náið frá þeim eldri viðhorfum sem
hvað þekktust em, sbr. fítukenninguna.
„SEATTLE RÁÐSTEFNAN“
Til að geta áttað okkur nánar á þýðingu
þessara breyttu viðhorfa er ekki úr vegi að
hlýða á umræður vísindamannanna sjálfra.
Á ráðstefnu í Seattle í Washington-ríki í
nóvember 1985 var fjallað um „spumingar
og svör“ í sambandi við hollustu sjávarfangs."
Þar vom staddir um 300 sérfræðingar í
vísindum og iðnaði. Dr. W.E. Connors frá
Oregon Health Sciences University kynnti
niðurstöður úr rannsóknarverkefni sínu sem
sýndu að ekki aðeins lækkaði Omega-3 fitu-
hópurinn í fiskmeti LDL, kólesteról ogþríglys-
eríða í blóði.heldur gæti hann verið
nauðsynlegur fyrir eðlilegan þroska heilans.
Dr. H.G. Scott frá sömu stofnun kynnti
niðurstöður sínar um lækkun Thromboxan
(efni sem veldur samloðun blóðflagna) við
neyslu Omega-3 fituríks fæðis.
Dr. W.E.M. Lands frá Illinois háskóla,
Chicago, hélt því fram að ofneysla Omega-6
fituríks fæðis (fæst úr plöntuolíum) geti mjm-
dað of mikið af neikvæðum fitusýrahormón-
um úr flokki Prostaglandina, Leucotriena og
áðumefndra Thromboxana. Taldi hann að þar
með örvist sjúkdómar eins og liðagigt, asmi,
æðakölkun, hjartasjúkdómar, hjartaslag,
heilablóðfall, vefjaskaði vegna kransæðastí-
flu, bólgumyndanir o.fl. Einnig taldi hann að
Omega-3 fitusýmr geti hindrað Omega-6 fitu-
sýmvirkni í líkamanum og þar með áðumefnd
sjúkdómsferli.
Dr. A.K. Rashida frá Rutgers háskóla, New
Jersey, skýrði frá því að Omega-3 fitusýmr
minnki bólgumyndanir, sem em forstigsein-
kenni lungnakrabba í tilraunadýrum. Margt
fleira var rætt á áðumefndri ráðstefnu, m.a.
markaðsgildi þessara upplýsinga.
Ekki er ólíklegt að þessar umræður komi
mörgum leikmanninum á óvart og ýmsar
spumingar vakni við lestur þessara niður-
staðna vísindamannanna.
Hvemig má það t.d. vera að plöntuolíur
geti verið varasamar þegar því hefur verið
haldið svo lengi fram að fjölómettuð fita lækki
kólesteról í blóði og þar með tíðni hjarta- og
æðasjúkdóma ?
Hvers vegna ræða fræðimenn ekki lengur
um fitutegundir, heldur fitusýmr og hvað em
Omega-3 og Omega-6 fitusýmr ? Er verið
að fara úr öskunni í eldinn við að minnka
neyslu mettaðrar fitu og auka neyslu fljót-
andi fítu? Geta vísindamenn endalaust skipt
um skoðun ?
Framfarir í rannsóknum fituefna hafa orð-
ið geysimiklar hin síðustu ár, m.a. vegna örrar
þróunar í greiningartækni. Nýjar og athyglis-
verðar niðurstöður hafa jafnframt verið að
koma fram, samanber áðumefnda ráðstefnu
og em margir vísindamenn sammála um að
þama sé að finna ýmis athyglisverðustu við-
fangsefnin í fituefnafræðum í dag.
Upphafið
Grænlenskir eskimóar ollu vísindamönnum
miklum heilabrotum í mörg ár. Hefðbundið
mataræði þeirra s.s. fiskur, selur, hvalur og
annað sjávarfang virtist vera einkar tilvalið
til að valda hjarta- og æðasjúkdómum. Mata-
ræði þeirra var fitu- og próteinríkt, lítið var
um ávexti og því treíjaefni af skomum
skammti.
Læknar og vísindamenn bjuggust við að
finna æðamar stíflaðar af fítu og langar
ættarsögur hjartasjúkdóma. Þess í stað vom
eskimóar við góða heilsu og tíðni hjartasjúk-
dóma ein sú lægsta sem þekktist. Jafnvel
blóðkólesteról þeirra var lágt! Þó olli það
dönskum skurðlæknum áhyggjum hversu
langur blæðingartími Grænlenskra eskimóa
var.
Eftir að hafa komist að niðurstöðu um
málið sögðu danskir vísindamenn að svarið
væri fólgið í fæðufltunni svo ótrúlegt sem
það hljómaði á þeim tíma. Fitan reyndist inni-
halda hátt hlutfall af ómettuðum fítusýmm
af Omega-3 gerð sem finnst helst í sjávar-
gróðri og því í sjávardýmm.
Þegar þessar niðurstöður lágu fyrir vildu
rannsóknarmenn kanna hvort svipað væri
ástatt um aðra víðar um heim.
Faraldursfræði er sú fræðigrein sem fæst
við að rannsaka heilsufarslega þætti stórra
hópa, þjóðarbrota eða jafnvel heilla þjóða.
Því var aðferðum faraldursfræðinga beitt til
að kanna hvort svipað væri ástatt um fleiri
en eskimóa hvað varðar hjartasjúkdóma. í
ljós kom að Japanskir fiskimenn höfðu sömu
einkenni og Eskimóar í Grænlandi, tíðni
hjarta- og æðasjúkdóma og einnig krabba-
meins var lág. Þegar kannað var hvemig
Eskimóar spjömðu sig heilsufarslega í Dan-
mörku á dæmigerðu vestrænu fæði, kom það
sama í ljós og hjá Japönum sem fluttust frá
sjávarþorpunum til stórborganna, þ.e. hækk-
andi tíðni hjarta- og æðasjúkdóma sem
samsvaraði þeim sem fyrir var í borgunum
(1,2).
Merk rannsókn sem fram fór í Hollandi
1960-1980 staðfesti þetta enn frekar. Rann-
sóknarmenn í Leiden háskóla í Hollandi
byijuðu 20 ára rannsókn 1960 á samspili
fæðu og hjarta- og æðasjúkdóma. Rannsakað-
ir vom 852 miðaldra karlmenn í Zutphen, sem
er 25 þúsund manna bær í austurhluta Holl-
ands. Af þeim sem neyttu lítils sem einskis
af fiskmeti dóu 78 úr hjarta- og æðasjúk-
dómum á tímabilinu en helmingi færri í þeim
hóp sem neytti að minnsta kosti 30 g af fiski
á dag að meðaltali (3).
Þessar niðurstöður vom óháðar öðmm
þáttum eins og aldri, offitu, hreyfingu eða
orkuneyslu.
í lok skýrslu sinnar sögðu Hollensku rann-
sóknarmennimir að .jafnvel ein til tvær
fískmáltíðir á viku geti verkað fyrirbyggjandi
gegn hjarta- og æðasjúkdómum."
Þó að faraldursfræðilegar rannsóknir eins
og þær sem vom framkvæmdar á Eskimóum,
Japönum og Hollendingum sýni jákvætt sam-
band milli fiskneyslu og hjarta- og æðasjúk-
dóma, þá sýna þær vísindamönnum ekki með
hvaða hætti þetta samband á sér stað.
JÁKVÆÐ ÁHRIF OMEGA-3
FlTUSÝRA ÚR FISKFITU Á
Hjarta- Og Æðasjúkdóma
Nýlegar niðurstöður vísindamanna í lækn-
isfræðum og ýmsum greinum efna- og.