Lesbók Morgunblaðsins - 13.06.1987, Blaðsíða 14

Ein tilraun var á þann veg að þremur hóp-
um af karlrottum var gefið 10% af smjöri,
komolíu og lýsi í fitusnautt fóður. Þegar
fullum vexti var náð var athugað hvaða áhrif
streita hefði á starfsemi hjartavöðvans.
Notuð var aðferð sem oft er notuð við rann-
sóknir á lyfjum sem eiga að hindra hjartatitr-
ing vegna streitu. Fullorðnar rottur sem voru
um 500 g. að þyngd voru sprautaðar með
streituvaldandi lyfi, þ.e. hálfii milligrammi
af efninu isoproterenol, en það veldur örari
hjartslætti og auknu vinnuálagi á hjarta.
Þessi fullorðnu og feitu dýr þola lyflagjöfína
illa og deyr um helmingur þeirra skyndidauða
vegna hjartatitrings innan tveggja klukku-
stunda. Við samanburð þessara dýrahópa kom
í ljós að dýr sem fengu þorskalýsi höfðu
lægstu dánartíðni, en dýr sem fengu komolíu
höfðu mun hærri dánartíðni eða þá hæstu
af þessum þremur hópum (tafla 1). Þetta er
vissulega forvitnilegt því að komolía er ein-
mitt mikið notuð í matvælaiðnaði.
í annarri tilraun á RHÍ var hægt að lækka
dánartíðni tilraunadýra vegna hjartatitrings
af völdum streituhormóna með lyfí sem heft-
ir breytingu arakídonfitusýrunnar úr
Omega-6 hópnum í fítusýruhormón afleiðu
hennar.
En er rétt að framkvæma tilraunir með
því móti að ala tilraunadýr á aðeins einni fitu-
tegund, oft I risaskömmtum, og draga síðan
ályktanir út frá því sem eiga þá jafnt við um
fólk ? Vissulega er það ekki rétt, en það get-
ur gefíð mikilvægar vísbendingar, sérstaklega
þegar virðist vera um samsvarandi efnaferli
og áhrif að ræða, en gæta þarf þess að full-
yrða aldrei um of. Verður það víst aldrei um
of brýnt fyrir þeim sem vinna að þessum
málum, svo og þeim sem íjalla síðar um þau
eins og t.d. flölmiðlafólki. Þá má og geta
þess að oft er ekki um annað að ræða en
notast við tilraunadýr og þá sérstaklega í
upphafi tilrauna þó ýmsir ókostir séu því
augljóslega samfara. Það hefur til dæmis
komið fram munur á upptöku og verkan fítu-
sýra milli dýrategunda og jafnvel innan sömu
tegundar (7).
Mismunandi plöntuolíur virðast líka hafa
mismunandi áhrif. Eru dæmi þess að tiltölu-
lega mettuð pálmaolía hafi í för með sér
minni æðakölkun í kanínum og síður blóð-
tappa í rottum en fljótandi pálmaolía gerir
(14).
Tafla 1.
Áhrif streituhormóna (isoproterenol) á dán-
artíðni fullorðinna rotta sem aldar eru á
mismunandi fæðufitu.
Horft upp Laugaveg um 1910. Bæjarsíminn var þá búinn að vera í 5 ár og símastaurar með ógrynni víra settu mikinn svip
á göturnar.
Ölstofur
og æsandi fjör
Fæðufita: Líkamsþyngd: Dánartíðni:
10% grömm %
Þorskalýsi 510 +/- 10 22
Smjör 478 +/- 7 33
Komolía 474 +/- 7 54
Það ætti ekki að koma á óvart þegar þess-
ar niðurstöður eru bomar saman við ýmsar
áðumefndar niðurstöður, að lýsishópurinn
komi best út með 22% dánartíðni þrátt fyrir
mestu þyngd. Fitusýrugreiningar á hjarta-
vöðvum og öðrum líffærum ýmissa tilrauna-
dýra hafa stutt þær kenningar að um breyt-
ingar sé að ræða þegar tilraunadýrin em alin
á mismunandi fæðufitu (12,15). Einnig hafa
niðurstöður fengist sem benda til sams konar
breytinga í fólki eins og áður hefur verið
minnst á.
Síðari hluti þessarar greinar birtist í
næstu Lesbók.
HEIMILDALISTI.
1. Dyerberg, J.,Bang, H.O. and Hjðme, N. Plasma
cholesterol concentration in Caucasian Danes and Green-
land West-coast Eskimoes. Dan. Med. Bull vol.24:p.52,
1977.
2. Hirai, A. o.fl. Eicosapentaenoic acid and platelet
function in Japanese. Lancet ii:l 132, 1980.
3. Kromhout, D., Bosschieter, E.B. and Coulander, »
C. de L The inverse relationship between fish consumpti-
on and 20-year mortality from coronary heart disease.
The New England J. of Medicine 312:1205, 1985.
4. Dyerberg, J. Platelet vessel wall interaction: Influ-
ence of diet. Phil. Trans. Royai Soc. London B294:373,
1981.
5. Morita, I., Takahashi, R., Saito, Y. and Muroto,
S. Effects of EPA on arachidonic acid metabolism in
cultured vascular cells in platelets: Species differences.
Thromboxane Res. 31:211, 1983.
6. Fisher, S. and Weber, P.C. Prostaglandin 13 is
formed in man after dietary EPA. Nature 307:165,1984.
7. Homstra, G. „Dietary fats, prostanoids and arterial
thrombosis“. MartinusNijhoffPublishers, Boston, 1982.
8. Adam, O., Wolfram, G. and Zollner, N. Relations-
hip between linoleic acid intake and prostaglandin
formation in man. In „Phospholipids and Atheroscleros-
is“, ed. P. Avogaro, p.237. Raven Press, New York, 1983.
9. Lands, W.E.M. „Fish and human health". Aca-
demic Press, New York, 1986.
10. Brox, J.H.,Kille, J.E.,Gunne, S. and Nordöy, A.
The effect of cod liver oil and com oil on platelets and
vessel wall in man. Thromb. Haemostas. 46:604, 1981.
11. Homstra, G., Haddeman, F. and ten Hoor., F.
Fish oils, prostaglandins and arterial thrombosis. Lancet
2:1080, 1979.
12. Guðbjamason, S. and Óskarsdóttir, G. Modification
of fatty acid composition of rat heart lipids by feeding
cod liver oil. Biochim. Biophys. Acta 487:10, 1977.
13. Guðbjamason, S., Doell, B. and Óskarsdóttir.G.
Docosahexaenoic acid in cardiac metabolism and functi-
on. Acta biol. med. germ. 37:777, 1978.
14. Homstra, G. Ráðstefna um fítuefni, mars 1986.
Selvino ítalfu.
15. Swanson, J. and Kinsella, J.E. Doseresponse of
rat cardiac lipids to dietary menhaden oil. Presented at
45th annual meeting, Inst. of food technologist, Atlanta,
Ga., June 9-12, 1985.
Sitthvað um Laugaveg fyrr og síðar
Sveitamenn austan úr sveitum sóttu í auknum
mæli verslun til Reykjavíkur eftir að 20. öldin
var gengin í garð. Þeir komu með lestarhesta
sína í langri röð vestur yfír Hellisheiði og sem
leið lá að brúnum við ósa Elliðaár. Þaðan lá
leiðin beint niður á Laugaveg inn til bæjar-
ins. Það var því ekki að furða að veitinga-
menn og hótelhaldarar renndu fljótt hýru
auga til Laugavegs til að veita þessum langt-
aðkomnu ferðamönnum þjónustu. Sveita-
menn þurftu á rétt og hagagöngu fyrir
hesta sína og sláturfénað og gistingu og
mat. Oft voru hestamir reyndar skildir eftir
í Laugamesi en bóndinn þar var skuld-
bundinn til að veita aðkomumönnum haga.
eftir Guðjón
Friðriksson
Brautryðjendur
í Veitingarekstri
Einn fyrsti veitingamaðurinn var Guð-
mundur Amundason frá Urriðafossi, bróðir
Ólafs faktors við Brydesverslun. Hann hafði
farið illa út úr stóra Suðurlandsjarðskjálft-
anum 1896, flutti í bæinn og reisti timbur-
húsið á Laugavegi 70 sem enn stendur. Þar
rak hann bú og hafði m.a. aðstöðu til að
heyja uppi á Kjalamesi. En jafnframt sinnti
hann sveitamönnum að austan með því að
veita þeim húsaskjól og hýsa hesta þeirra
í stóru hesthúsi sem hann hafði á baklóðinni.
Enn innar var Norðurpóllinn sem fékk
nafn sitt af því hversu langt út úr bænum
hann var. Þetta hús stendur enn og er nú
Hverfísgata 125. Þar var veitingamaður
Guðmundur Hávarðarson sem gerðist ekill
konungs er hann kom til landsins 1907 og
klæddist þá viðeigandi skrautbúningi. Eftir
þessa upphefði mátti Guðmundur illa vera
að því að reka veitingahús sitt og fór á
hausinn.
Árið 1906 fékk þrítug kona að vestan
þá hugdettu að hefja matsölu og keypti
húsið á Laugavegi 68 í því skyni. Þetta var
Kristín Jónsdóttir, kynjuð vestan af Fjörð-
um, sem seinna varð þekkt undir nafninu
Kristín Dahlsted og átti eftir að reka veit-
ingastaði við Laugaveginn og víðar alla sína
ævibraut. Þetta fyrsta veitingahús hennar
gekk með ágætum því að strax þá um sum-
arið hafði hún 20 kostgangara í fostu fæði
og auk þess keyptu margir utanbæjarmenn
hjá henni lausar máltíðir. Upp úr áramótum
1907 fóru sjómenn, bæði innlendir og er-
lendir, mjög að venja komur sínar til
Kristínar til að sitja yfir gosdrykkjum —
eftir því sem hún segir frá í ævisögu sinni
sem Hafliði Jónsson skráði — en vafalaust
hefur þar verið eitthvað sterkara undir borð-
um — a.m.k. stundum.
Fjallkonan
Þannig spruttu upp veitinga- oggististað-
ir við þjóðbrautina inn til Reykjavíkur.
Kristín Jónsdóttir giftist dönskum manni
og fékk ættamafnið Dahlsted, fluttist til
Danmerkur en 1910 kom hún aftur til baka
og hóf á ný veitingarekstur við Laugaveg,
að þessu sinni í húsinu nr. 23 sem Steingrím-
ur Guðmundsson snikkari hafði reist árið
1898 (hann var afi Steingríms forsætisráð-
herra). Þetta hús stendur enn. Þar hafði
reyndar Lilja M. Kr. Ólafsdóttir áður selt
„kaffí, sjókólaði og óáfenga drykki" eins
og stendur í auglýsingu í blaðinu Fjallkon-
unni árið 1905. Og Kristín Dahlsted rak á
þessum stað næstu 5 árin Kaffí- og matsölu-
húsið Fjallkonuna eins og stóð utan á húsinu
með stórum gylltum stöfum á ljósbláum
grunni. Þetta kaffíhús hefur orðið frægt í
bókmenntasögunni og kemur m.a. fyrir í
Heimsljósi en Kristín þessi hafði reyndar á
æskuárum verið unnusta Magnúsar Hjalta-
sonar, sem er fyrirmynd Halldórs Laxness
að Ólafi Kárasyni. Kristín segir um aðsókn
að Fjallkonunni á Laugavegi 23:
„Áðsóknin að veitingastofu minni varð
meiri en ég hafði gert mér vonir um í fyrstu.
Margir af mínum gömlu viðskiptavinum frá
Laugavegi 68 komu strax til mín í fast
fæði og mikil viðskipti urðu þegar í stað
við utanbæjarmenn, er leið áttu í Vaðnes
til Jóns (Klapparstíg 30). Kom það ekki
ósjaldan fyrir, þegar mest var um að vera
á vorin og haustin, að hvergi nærri allir,
er vildu fá mat eða kaffi, kæmust inn í
veitingastofumar, og biðu úti fyrir eftir því
að pláss losnaði við borðin inni. Mér þótti
að vonum mjög leiðinlegt að hafa ekki
nægilegt rúm fyrir alla, er viðskipti við mig
vildu eiga, og sérstaklega fannst mér illt
til þess að vita, þegar um utanbæjarmenn
var að ræða. Margir hverjir voru þeir komn-