Lesbók Morgunblaðsins - 13.06.1987, Qupperneq 15

Utan á húsinu var stórt skilti sem & var ritað með gylltum
stöfum á Ijósbláum grunni: Kaffi- og matsöluhúsið Fjallkon-
an. Hér á Laugavegi 23 var Fjallkonan á árunum 1910-1917.
Húsið sem Steingrímur Guðmundsson, afi Steingríms Her-
mannssonar forsætisráðherra, byggði stendur enn. Ljós-
myndin er að því leyti fölsuð að nálæg hús hafa verið máð
út af henni.
Árið 1917 var Fjallkonan flutt á Laugaveg 20b, í hús sem
enn stendur á horni Klapparstígs. Næstu ár stóð veitinga-
reksturinn með mestum blóma og þá léku þarna hljómsveitir
öll kvöld og sjálfspilandi píanó i eftirmiðdagskaffinu.
ir langt að, svangir og kaldir eftir langt
ferðalag. Þegar þannig stóð á, notaði ég
hverja smugu, sem hægt var að troða mönn-
um í, jafnvel inn í þessu eina herbergi, sem
við ætluðum að hafa útaf fyrir okkur. Ef
það ekki dugði að heldur, bar ég mönnunum
mat, þar sem þeir sátu á hestvögnum eða
jafnvel á baki hesta sinna."
VEITINGASTAÐUR Með
EVRÓPSKU SNIÐI
Það var greinilega völlur á þessari harð-
duglegu konu sem ekki varð samt nein
hamingjukona í einkalífi sínu. Næst færðist
hún það í fang að kaupa stórhýsið á Lauga-
vegi 20b, á horninu á Klapparstíg, hús sem
einnig stendur ennþá. Og þarna komu
Kristín og maður hennar upp veitingastað
með evrópsku sniði. Hún í .egir í endurminn-
ingum: „... íétum við begar hefja umfangs-
miklar breytingar á allri neðstu hæðinni og
þar fékkst einn stór salur, er tók 220 manns
f sæti. Stórt anddyri var útbúið Laugavegs-
megin, og voru veggir þess að rnestu þaktir
spegilgleri... Starfsliðið var sjaldnast
færra en Á2—15 manns. Sex unnu í eld-
húsunum. Fjórar stúlkur voru í salnum og
tveir þjónar og var annar þeirra danskur.
Þjónamir voru klæddir hvítum jökkum með
gylltum hnöppum. Annar þeirra tók jafnan
á móti'gestum í anddyrinu, hjálpaði þeim
úr yfirhöfnunum og vísaði þeim á borð í
salnum... Eg samdi við Þórarin Guð-
mundsson fiðluleikara um að hann spilaði á
Fjallkonunni öll kvöld milli kl. 9 og 11.30
með 5 manna hijómsveit sinni og jók það
mjög aðsóknina. Var hvert kvöld svo þétt-
setið í salnum, að margir urðu jafnan frá
að hverfa."
Kristín Dahlsted hefur greinilega haft
auga fyrir því hver máttur auglýsingarinnar
var því hún segir í framhaldi af þessu:
„Eg fylgdist vandlega með öllum skipum,
sem inn komu í hina nýju glæsilegu höfn,
og fékk ég þá alltaf einhvem pilt til að
fara um borð í skipin með spjöld frá Fjallkon-
unni, er ég hafði látið prenta í auglýsinga-
skyni, og höfðu þessar auglýsingar mínar
þau áhrif, að jafnan komu heilu skipshafn-
imar þrammandi upp Laugaveginn, þegar
þær höfðu landgönguleyfi og sátu við veit-
ingaborðin í Fjallkonunni langt fram á
kvöld."
„ÉG Heyrði Háværar
RaddirInnanað**
Þetta er í samræmi við það sem Þórarinn
Guðmundsson fiðluleikari segir í endurminn-
ingum sínum. Hann segir að á Pjallkonunni
hafí verið minna um aristókrata og góð-
templara en á Hótel íslandi en þangað hafí
komið skipstjórar og aðrir sjómenn.
Skemmtileg lýsing sem tengist Fjallkonunni
er í bókinni Hér er kominn hoffinn eftir
Guðmund Hagalín. Hann segir frá því þegar
hann var nýkominn til bæjarins og fékk sér
göngutúr:
Og allt í einu greip mig löngun til að
ijátla einn út í bæinn. Ég setti upp hattkúf-
inn og lallaði ofan og út, fór niður Klapp-
arstíginn og beygði ofan á Laugaveginn.
Þar sá ég standa yfir húsdyrum: Café Fjall-
konan. Þetta hlaut að vera ógurlega fínn
veitingastaður — annars hefði hann ekki
heitið svona nafni. Ég heyrði háværar radd-
ir innan að og staldraði við. Var ekki talað
á erlendu máli? Gaman hefði getað verið
að fara þama inn.“
Guðmundur hættir samt við vegna klæða-
burðar síns en segir:
„Þegar ég var á leið að snúa frá dymnum
opnuðust þær allt I einu og út komu tveir
ungir menn og tvær stúlkur. Ungu mennim-
ir vom Idæddir matrósafötum . .. Þetta
vom filánalegir piltar, hölluðu undir flatt,
ranghvolfdu augunum, vom með stóra
vindla milli tannanna, og buldmðu eitthvað
sem ég skildi ekki. Stúlkumar vom í rauðum
kápum með gylltum hnöppum, vom frekju-
legar og hreint ekki laglegar, önnur minnti
mig rneira að segja á hálfvitlausa kvensu
austur á Þingeyri, ’nanneskju sem hiaupið
hafði með óhljóðum upp á herðamar á karl-
mönnum.
Sg stóð og glápti álíka iindrandi og ég
hefði séð tröll koma út úr einhverjum álfa-
steininum á Svalvoga- eða Bjargahlíð, stóð
með ’nendur í vöxum og hef sjálfsagt verið
ærið stóreygur . . . Allt í einu leit sú kvens-
an, sem andstyggilegri var, á þennan staradi
piltung, og það var eins og henni hnykkti
við. Svo rétti hún úr sér, greip í handlegg-
inn á dátanum, sem nær henni stóð, og
benti á mig:
„Se bare, Mads, hvordan han stirrer paa
mig, den frække helvedes dóni!““
Já, það er auðséð að Guðmundur Hagalín
hefur ekki notið þess að vera borinn og
bamfæddur við lengsta borgarstræti á ís-
landi eins og Halldór Laxness. En Lauga-
vegur kom mjög við sögu listamanna, enda
bjuggu við hann um 1920 ekki ómerkari
skáld en t.d. Halldór, Tómas Guðmundsson
og Sigurður Einarsson, sem seinna var
kenndur við Holt. ■
í Traðarkotssundi 6, rétt fyrir neðan
Laugaveginn, var um þetta leyti og lengi
veitingahúsið Aldan á neðri hæðinni og þar
réði ríkjum Gunna gamla veitingakona. Þar
voru oft kátir karlar og mikið brennivín
dmkkið. Við Laugaveg 6 var svo enn annar
veitingastaður eða ölstofa á þriðja áratugn-
um og hana sóttu bæði sjóarar og mennta-
menn. Þar réði ríkjum Hannes nokkur
Kristinsson og stofa hans var kölluð Litla
kaffistofan eða bara Litla kaffi. í viðtali við
Vilhjálm S. Vilhjálmsson sagðist Hannesi
m.a. svo frá:
Skáld Og Sjóarar
„Borð vom ekki mörg, mig minnir að þau
hafi verið tíu, steingólf var og stráði ég
sagi á það, því að þegar blautt var úti sog-
aði sagið bleytuna í sig, vaxdúkar vom á
borðunum og tók því ekki langan tíma að
skeina þau eftir strákana. Þama gengu öld-
umar stundum mjög hátt og deildu menn
um pólitík, heimspeki, bókmenntir og allan
ijandann. Ég skipti mér lítið af deilum gest-
anna, en þótti gaman að hlusta á. Menn
sendu bitrar örvar um borðin og það skal
ég segja þér, að oft vissu ómenntaðir sjóar-
ar meira í þessum fræðum en hinir svoköll-
uðu menntuðu menn. Þama komu mörg
skáld . . . Þarna kom Om Amarson, Stefán
frá Hvítadal, Kristmann Guðmundsson,
Halldór Kiljan, Steindór Sigurðsson, ?áll á
Hjálmstöðum ... Svokallaðir fínir menn
komu mjög sjaldan, en þó kom það fyrir,
en þá vom þeir alltaf hífaðir og’þóttust þá
hvergi eiga heima nema hjá strákunum ...
Þá var rtvinnuleysi og menn hrökkluðust
um illa klæddir margir hveijir og áttu eigin-
lega hvergi höfði sínu að halla. Einum man
ég eftir, ágætum strák, sem ekkert átti
annað að fara í en gulan vinnugalla og
gúmmístígvél, f þessu var nann alla daga.
Hann svaf á íröppunum á Laugavegi 18,
en kom þegar opnað var hjá mér. Þá eldaði
ég stundum súpu handa honum. Hann var
alltaf vinsæll meðal strákanna, ekki drykk-
felldur og lagði alltaf gott til mála. Hann
varð síðar alþingismaður og er mjög framar-
lega í flestum málum í sínu byggðarlagi.
Örlög strákanna minna urðu mjög misjöfn,
sumir drukknuðu með togurum, einn var
stunginn til bana í Frakklandi, það gerði
negri, annar var „beachcomber" á Spáni,
var tekinn með valdi og settur í her Spán-
veija til þess að beijast við Ab del Krim í
Marokkó, og þar var hann drepinn, einn
fannst dauður við dymar hjá mér á páska-
dagsmorgun og þar fram eftir götunum ...
Þá var lítið um götustelpur í Reykjavík. En
það kom þó fyrir að þær litu inn, ein eða
tvær til að ná í stráka, og strákamir vora
góðir við þær, gáfu þeim eitthvað að borða
og hlýja sér á. Þær vora ákaflega umkomu-
lausar... Laugardagskvöldin vora stundum
erfið. Þá var bann, en einhvem veginn gátu
þeir, sem þótti gott í staupinu, náð sér í
eldvatnið. Lögreglan raddist stundum inn
til okkar, varð víst að hreinsa til, þá urðu
átök og leikurinn barst út á götu og þar
vora stórir og sterkir sjómenn handjámaðir
og settir í steininn, en mannfjöldi safnaðist
saman og horfði á. Þetta var verst á haust-
in, sérstaklega þegar strákamir vora að
koma úr síldinni."
INGIMUNDUR FlÐLA
OG Tobba Skemmtu
Húsið á Laugavegi 6 stendur enn, þar
er búsáhaldaverslun Bierings og þess skal
líka getið að hús Guðrúnar í Oldunni við
Traðarkotssund stendur líka með góðum
blóma. Hannes í Litla kaffi rak reyndar
stað sinn á fleiri stöðum við Laugaveginn
svo sem eins og á Laugavegi 24c og 42, í
bakhúsinu þar sem nú er tískuverslunin
Company, og einnig var Litla kaffi um hríð
á Bergstaðastræti 3.
Á Laugavegi 49 er stórt myndarlegt hús
með sérkennilegu tvöföldu risi. Þegar
Kristín Dahlsted hætti á Laugavegi 20b
fluttist hún í þetta nýbyggða stórhýsi sem
kallað var Ljónið. Þaðan segir hún í senn
átakanlega og broslega sögu af Ingimundi
fiðlu, bróður Kjarvals listmálara:
„Buðust margir til þess að leika á veit-
ingahúsi mínu í Ljóninu, en mér leist þannig
á, að Ingimundur Sveinsson — kallaður Ingi-
mundur fiðla — myndi verða líklegastur til
að skapa aðsókn. Samdi ég því við hann
um að spila hjá mér, og það sem meira
var: Tobbu konu hans réð ég einnig til að
syngja. Kom það fljótt í ljós, að Ingimundur
og Tobba gerðu mikla lukku og var slfk
aðsókn að veitingahúsinu, þegar þau
skemmtu, að ég varð að ráða sérstakan
mann til að annast dyravörslu. Flest kvöld
urðu margir frá að hverfa, vegna þess að
við öll borð var fullsetið og fleira fólk en
komst í sæti vildi ég ekki hafa inni.
Ingimundur var frábær snillingur á fiðl-
una sína og hafði slíkt undravald á strengj-
um hennar, að hann gat leikið sér að því
að framkalla hljóð flestra dýra, milli þess
sem hann lék dægurlög af æsandi fjöri og
söng þá Tobba texta, ef til vora við lögin,
og lék um leið alls konar kúnstir, eins og
þrautþjálfaður sirkusleikari. Þreyttist fólk
seint á að hlusta og horfa á þessa grínfullu
snillinga, og kom sama fólkið aftur og aftur
og hló svo að það grét af hlátri á hveiju
kvöldi."
Það er gömul hefð fyrir því að konur
reki veitingastaði i Reykjavík. Svo var um
Hótel ísland um langa hríð, Hótel Reykjavík
og Hotel Skjaldbreið. Hér hefur verið talað
um Kristínu Dahlsted á Fjallkonunni, Guð-
rúnu á Öldunni og Lilju Ólafsdóttur, en
seinna gerði Helga Marteinsdóttir garðinn
frægan á Laugaveginum. Hún byijaði með
kaffístofu á Laugavegi 34 árið 1937 en
flutti hana síðan á Laugaveg 28 og þar rak
hún mjög lengi þekktan matstað. Síðast var
hún með veitingahúsið Röðul og sat þar
iafnan í miðasölunni í upphlut og afgreiddi
fólk sem stundum var búið að fá sér of
mikið neðan í því.
SUKKSAMT Á
Hvítu Stjörnunni
I minni miðaldra fólks er Laugavegur 11
líklega eftirminnilegasti veitingastaðurinn
við Laugaveg. í steinsteyptu viðbygging-
unni, bar sem nú er Greifinn af Monte
Christo, var títtnefnt kaffihús Fjallkonan
oftir að það flutti úr Ljóninu. Um 1930 var
þar gvo kaffihús sem nefnt var Kaffilindin
en um svipað !éyti og lengi síðan var þar
einnig biljarður sem mikið var róttur. Þá
tók danskur maður, Olsen r.ð nafni, ttaðinn
á leigu og hélt áfram veitingarekstri undir
nafninu Hvíta stjaman eða „White Star“
eins og það var jafnan kallað, onda yar það
nafti landsfrægt á skömmum tíma. Þangað
sóttu mikið danskir dátar fyrir stríð og ensk-
ir og amerískir í stríðinu. Þótti ærið
sukksamt á „White Star".
Upp úr stríðinu innréttuðu svo Silli og
Valdi veitingastað í nýtískustíl sem einfald-
lega var kallaður Laugavegur 11. Þessi
staður varð mjög frægur í bókmenntasög-
unni fyrir það að á 6. áratugnum héldu þar
til ungir listamenn og menntamenn. Inn-
viðir á Laugavegi 11 vora dökkir, speglar
á veggjum; plasthúðuð borð með stálröndum
og amerísk straumlína á afgreiðsluborði,
hinn nýi stíll. Þarna vora tiðir gestir um
1950 Steingrímur Sigurðsson (Lif og list),
Ásta Sigurðardóttir, Geir Kristjánsson, Thor
Vilhjálmsson, Ólafur Jónsson, síðar nefndur
gagnrýnandi, Þorvarður Helgason og Elías
Mar. Seinna bættust í hópinn Jökull Jakobs-
son, Dagur Sigurðarson, Þorsteinn frá
Hamri, Ari Jósefsson, Ásdís Kvaran og Jón
frá Pálmholti. Þama sátu líka löngum ung-
ir stúdentar og menntskælingar og fengu
sér kók eða spælt egg og beikon.
Höfundur er sagnfræöingur.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 13. JÚNÍ 1987 15