Lesbók Morgunblaðsins - 03.10.1987, Síða 2

Fyrr eða síðar fá örlög þín
veður af þér.
Eins oggeitungur, snögg og ósýnileg,
einungis glansandi hljóð,
einungis gustur.
Þú snýrð þér snöggt við.
Um fmnska
skáldið BO
CARPELAN
Eftir GUNNAR
STEFÁNSSON
etta ljóð er eftir fínn-
landssænska skáldið Bo
Carpelan sem Njörður P.
Njarðvík hefur þýtt. Þýð-
ingin er í dálitlu kveri sem
kemur út um þessar
mundir og geymir úrval
ljóða Carpelans í íslenskum búningi Njarð-
ar, Ferð yfir þögul vötn. Ljóðið er tekið
úr bókinni I de mörka rummen, i de ljusa
(1976) en fyrir hana hlaut skáldið bók-
menntaverðlaun Norðurlandaráðs árið eftir.
Þetta ljóð er gott dæmi um þá nákvæmu
og grunkveikjuríku ljóðlist sem Carpelan
hefur iðkað af æ meira listfengi á ferli
sínum. Nirði hefur tekist að veita íslenskum
lesendum ávæning af stíl og anda skáldsins
og meira verður tæpast krafist af þýðingum
á svo viðkvæmum textum sem nútímaljóð-
list einatt er.
Þegar þessi grein birtist verður Carpelan
staddur hér og kemur fram á samkomu í
Norræna húsinu. Þetta hvorttveggja, ljóð-
aúrvalið og heimsókn skáldsins, má verða
til að vekja athygli íslenskra bókmennta-
unnenda á einu „virtasta og ágætasta
ljóðskáldi á Norðurlöndum á okkar dögum“,
eins og segir í formálsorðum þýðandans að
Ferð yfir þögul vötn. Ekki svo að skilja
að Carpelan hafi verið íslendingum alls
ókunnur. Nokkur ljóð eftir hann birtust í
safninu Norræn ljóð 1939—1969 sem
Hannes Sigfússon þýddi. Þá hafa tvær ungl-
ingasögur höfundar, Boginn og Paradís,
komið út í þýðingu höfundar þessarar grein-
ar.
Ljóðagerð er meginframlag Carpelans til
bókmenntanna, en á fjörutíu ára höfundar-
ferli hefur hann komið víða við. I ljóðlist
er hann tímamótamaður, í senn nýskapandi
eftir seinni heimsstyijöld og um leið arftaki
hinna miklu lýrísku skálda meðal sænsku-
mælandi Finna. Þau Edith Södergran, Elmer
Diktonius og Gunnar Björling gáfu út sínar
fyrstu bækur um 1920 og hafa löngum
verið talin frumheijar nútímaljóðsins á
Norðurlöndum. Carpelan hefur tengst þess-
um skáldum náið: Hann er bókmenntafræð-
ingur að mennt og viðfangsefni hans til
doktorsprófs var einmitt skáldskapur Gunn-
ars Björling.
Bo Carpelan er fæddur árið 1926 í Hels-
ingfors og hefur alið þar allan aldur sinn.
Hann starfaði áratugum saman við borgar-
bókasafnið í Helsingfors og var yfirmaður
þess um skeið. Þá var hann bókmennta-
gagnrýnandi við Hufudstadsbladet um
árabil. Síðustu ár hefur hann verið á föstum
heiðurslaunum sem rithöfundur.
Carpelan gaf út fyrstu ljóðabók sína, Som
en dunkel várme, árið 1946. Þar gætir
áhrifa frá áðumefndum fyrirrennurum hans
og einnig sænskum skáldum frá fjórða ára-
tugnum, ekki síst Erik Lindegren sem er
einn merkasti módemisti sænsks skáldskap-
ar. Carpelan vill nú ógjaman halda
frumsmíðum sínum fram, telur fyrstu bæk-
ur sínar ofhlaðnar táknum í anda þess tíma.
Það tók hann allmörg ár að ná sér niðri á
sínum eigin stfl. Hann stefndi að því að
hnitmiða ljóðmál sitt sem mest, byggja út
öllum aðskotahlutum og láta ljóðmyndina
standa skíra og óstudda — lesandinn gæti
rennt grun í mystíska reynslu sem falin er
milli línanna. Dæmi slíks er ljóðið sem til-
fært var í upphafi.
Um ljóðlist Carpelans hefur mikið verið
skrifað og gagnrýnendur reynt að sínum
hætti að skilgreina það einkenni á list hans
sem nú var drepið á. í ritinu Författare i
Finland segir Pekka Tarkka: „Ljóð hans
fela það í sér að reyna veruleikann og þola
hann, — ekki að túlka hann. Einkennandi
fyrir skáldskap Carpelans er að liðin stund
vitjar manns á ný, þar er líka komin þögn-
in, fjarlægðin orðin nærstæð og ástin til
þess sem nákomnast er og í beinu sam-
bandi við manneskjuna."
Frumsamdar ljóðabækur Carpelans eru
alls tólf. Önnur bókin var Du mörka överle-
vande (1947) og Variationer (1950). Þetta
eru alvarlegar bækur, næstum hátíðlegar,
en í þeirri síðamefndu mátti greina þann
kyrra tón sem átti eftir að einkenna skáld-
skap hans. í næstu bók, Minus sju (1952)
hefur tónninn breyst, þar eru prósaljóð, ein-
att gáskafull og bamsleg. En í Objekt för
ord (1954) og Landskapets förvandlingar
(1957) tekur skáldið að rækta og fægja
myndmál sitt og hnitmiða sjónarsviðið eins
og nöfnin ein bera með sér. En það er sem
kunnugt er eitt helsta einkenni nútímaljóða
fremur eldri skáldskap að þar er myndin
látin tala sem mest eigin máli, skýringa-
laust.
Bo Carpelan hefur sjálfur sagt að skáld-
skapur sé að „hlusta með auganu, reyna
að miðla hnitmiðaðri upplifun, sýn, tilfinn-
ingu“. Sven Willner, gagnrýnandi sem oft
hefur skrifað um bækur hans, segir að ljóð
Carpelans „fjalli að miklu leyti um að læra
að sjá og gera það sem maður sér að við-
fangi orðsins — með þessu býr maður sig
undir framtíð þar sem skelfingin vofir sífellt
yfir“. Þetta er mikilsvert atriði í lífssýn
Carpelans og skálda af hans kynslóð sem
komust til manns undir skugga sprengjunn-
ar. Vitundin um það hversu tæpt heimur
manna stendur skerpir hina hóglátu
lífsnautn. Þetta kemur einnig fram í skáld-
sögunni Rösterna i den sena timmen
(1971). Atta raddir tala í ýmsum tóntegund-
um eftir að sprengjan hefur sprungið —
vegna tæknilegra mistaka — og endalokin
blasa við. Sannarlega brýnt umhugsunar-
efni, einmitt nú eftir slysið í Tsjemóbýl.
Sú bók sem skar úr um stöðu Carpelans
sem ljóðskálds í fremstu röð var Den svala
dagen (1960). Þar er dul vemleikans orðin
viðfangsefnið, undrið í hinu nánasta um-
hverfi — og áminningin að leita ekki langt
yfir skammt. Dæmi um þetta er ljóðið Þög-
ult gras. Það er á þessa leið í þýðingu
Njarðar:
Hjartað samsvarar ekki takmörkunum
sínum
Ijóðið ekki veruleikanum,
veruleikinn ekki draumi Guðs.
Hvers konarsamtalerþaðsem breytirþér
in þess að þú breytist sjálfur?
Af svipuðum toga em bækurnar Kallan
(1973), I de mörka rummen, i de Ijusa
sem fyrr var nefnd og loks Dagen vander
(1983). Inn á milli þessara bóka hafa kom-
ið aðrar með ólíkum brag. I 73 dikter nær
hnitmiðun skáldsins og sparsemi á orð hám-
arki, en í næstu bók, Gárden (1969) er
stíllinn svo prósaískur. Viðfangsefnið er
æskuminningar skáldsins frá Helsingfors á
kreppuámnum. Svið ljóðanna er leiguhjallur
og hér em dregnar upp svipmyndir af íbúun-
um, fátæku fólki, og er hér fólgin litrík
mannlífsmynd séð með augum barns.
Þetta leiðir hugann beint að unglingasög-
unum, Boginn og Paradís. Þær segja frá
vináttu tveggja drengja, Jóhanns sem er
sögumaður og Marvins sem er nokkm eldri
og þroskaheftur. Þeir kynnast um sumar
úti í skeijagarðinum þar sem Marvin býr
með móður sinni. Frá því segir Boginn en
Paradís lýsir því aftur á móti þegar Mar-
vin er fluttur til borgarinnar og hversu
honum gengur að fóta sig í hörðum heimi.
— Þessar sögur em bornar uppi af innilegri
náttúmskynjun, málfegurð og umfram allt
húmanískum næmleika. Allt þetta gerir þær
að verðmætu lestrarefni fyrir fólk á öllum
aldri.
Bo Carpelan hefur verið afkastamaður
við ritstörf og hér em ekki einu sinni taldar
allar bækur hans. Hann hefur fengist við
allar höfuðgreinar skáldskapar, ljóð, leikrit
og sögur. Meira að segja hefur hann samið
glæpasögu, Vandrande skugga (1977) sem
segir frá morði í litlum bæ um aldamótin.
Sjónvarpsgerð sögunnar var sýnd hér fyrir
hálfu þriðja ári. Síðasta verk hans er stór
saga af föðurbróður höfundar og náinni vin-
áttu hans við tónskáldið Sibelius, Azel
(1986). Fyrir þetta verk hlaut Carpelan
gagnrýnendaverðlaun, eins og reyndar líka
Bogann á sínum tíma. Verður ekki annað
sagt en hinir kröfuhörðustu bókmennta-
menn hafi kunnað að meta hann að verðleik-
um.
Hitt kemur ekki á óvart á öld sífelldrar
kröfugerðar um samfélagslega íhlutun, að
höfundur eins og Carpelan sæti ámæli fyrir
að snúa baki við hinu stríðandi lífi. Þeir sem
einblína ekki á efnislega og efnalega hlið
mannlífsins verða tíðum að sæta slíku. Sjálf-
ur svarar hann þeim aðfínnslum svo:
„Trúmennska skáldsins við verk sitt kemur
illa heim við félagslega og pólitíska merki-
miða. Það eru svik við þjóðfélagið að víkja
frá hreinskilni og fyllstu nákvæmni. Þeir
sem hafa einkarétt á samvisku þjóðfélagsins
saka skáldið fyrir að það ber í bijósti kær-
leika til mannlífsins sem hvílir á máli runnu
úr einstaklingsbundinni skynjun en ekki frá
tuggum út úr öðrum."
A tímum fjölmiðlafárs og gengisfalls orð-
anna er ef til vill meiri þörf fyrir skáld á
borð við Bo Carpelan en nokkru sinni fyrr.
Verk hans eiga vissulega erindi við okkur
og munu eiga í framtíðinni. Vonandi munu
íslenskir lesendur kunna að meta þetta norr-
æna skáld og skynja þau mannlegu
verðmæti sem í bókum hans eru fólgin.