Lesbók Morgunblaðsins - 03.10.1987, Blaðsíða 11

U R GLATK I STUNN I
Ófriður í lærða skólanum
veturinn 1903-04
því umrótsskeiði í þjóðmálum, sem stóð
yfir um aldamótin síðustu, lenti hinn hæg-
láti fræðimaður, Björn M. Ólsen, rektor
lærða skólans, æ ofan í æ í útistöðum við
nemendur sína; einkum þá sem síst gátu
Ekkert m'stir svo dauðans dapurt,
ekkert drepur svo bjartans frið,
eins og vaxandi vængjum að berjast
við veggi á aila hlið.
Jónas Guðlaugsson 1906
ÞORSTEINN ANTONSSON
tók saman
Menntaskólinn í Reykjavík, þar sem
Lærði skólinn var til húsa.
fellt sig við að völd og réttindi í landinu
tilheyrðu einhverskonar erfðaaðli, eins og
löngum hafði verið — hérlendis sem annars
staðar. Sjálfur mun Björn hafa borið sig
eins og þetta væri sannfæring hans og virð-
ist hafa dugað honum vel til veraldlegra
metorða. Bjöm var 19. aldar maður í húð
og hár. Eftir að nemendur höfðu komið
honum frá skólastjórn 1904 varð hann kon-
ungskjörinn þingmaður, 1905—1908.
Hann var af efnafólki, frá Þingeyrum í
Húnavatnssýslu, móðir hans mikill forkur,
Ingunn Jónsdóttir. Og hann mömmustrákur
alla tíð; í minniskompu Ólafs Davíðssonar
frá Hafnarárum hans er þetta hnoð sem
hann segir frá Birni M. Olsen komið og
segir hann hafa gert ytra:
Elsku mamma mín,
mig langar að fínna þig
væri ég kominn þama til þín.
Það væri nú svo gott fyrir mig.
Björn var alla tíð ógiftur og barnlaus.
Ólafur var natinn mannþekkjari en þótti
ekki alltaf fara beint að hlutunum.
Með þessari samantekt verður reynt að
lýsa samskiptum rektors og nemenda vetur-
inn 1903—04. Pólitískar túlkanir þjóðmála-
blaða á þessum árum verða látnar liggja
milli hluta; en allnokkur slík blaðaskrif urðu
um hag skólans á þessum vetri. Svo segir
Jón Ólafsson ritstjóri í blaði sínu Óðni í júlí
1910: „Þess má geta, að óðara en próf. B.M.
Ó. hafði fengið lausn, snerist uppreisnarand-
inn í skólanum (sjálfsagt jafn-ástæðulaust)
gegn einum af kennurunum (hr. Sig. Thor-
oddsen); en þá þagði Þjóðviijinn að sjálfsögðu
og ísafold einnig; og mundi að vísu enginn
hafa láð þeim það, ef þau hefðu kunnað að
segja frá upphafi um skólans mál.“
Bjöm kenndi grísku og latínu lengst af
meðan hann var við lærða skólann, nú nefnd-
ur Menntaskólinn í Reykjavík. Hann var
afkastamikijl fræðimaður um norræn forn-
fræði. Jón Ólafsson skrifar af því tilefni um
hann í sömu grein og áður var vitnað í, grein-
in er Birni reyndar mjög hliðholl: „Það er
ekki ofmælt, að B.M.Ó. sé mestur frumlegur
vísindamaður núlifandi íslendinga, gáfumar
svo miklar, hvass skilningur, skörp dóm-
greind og athugun nákvæm, fmmleg hugsjón
og vísindaleg óhlutdrægni." Björn var enn
vel á sig kominn þegar þetta var skrifað og
ekki orðinn rektor Háskóla íslands sem hann
síðar varð (1911). „Mun hann þykja sjálfkjör-
inn til að verða háskólakennari í norrænum
fræðum við háskólann hér, undir eins og
hann kemst á stofn,“ ritar Jón Ólafsson í
sömu grein.
Ekki vom allir sömu skoðunar um B.M.Ó.
Um sama mann ritar Ólafur Lámsson í end-
urminningabók: „Það var undarlegt og
sorglegt um jafnmikinn gáfumann og Björn
M. Ólseri var — og jafn góðviljaðan og hann
var í raun og vem, hversu lítinn skilning
hann hafði á sálarlífí og hugsunarhætti ungra
manna. Og það var furðulegt, hve þessum
skarpskyggna vísindamanni virtist vera ósýnt
um að greina smátt frá stóm í ávirðingum
nemenda sinna.“
Björn M. Ólsen rektor hefur, að hyggju
nemenda hans í lærða skólanum, verið elskur
að yfirvöldum hveiju nafni sem þau nefnast,
en ekki verið full áreiðanlegur í þeim efnum
samt. Slík manngerð er ekki til þess fallin
að öðlast viðurkenningu unglinga — alltént
ekki þeirra sem em jafnaldra sjálfum sér.
Ekki hefur tekist að skýra með ljósari
hætti þrálátar óvinsældir Bjöms meðal nem-
enda hans meðan hann starfaði við lærða
skólann en að hann hafí verið maður hinnar
kyrrstæðu þjóðfélagsgerðar, trúað á ofurvald
smámunaseminnar yfir sjálfúm sér og öðmm
og kann hvort tveggja að hafa gert hann
að jafn hæpnum framkvæmdastjóra sem
hann var áreiðanlegur fræðimaður.
Veturinn 1903—04 var ófriðsamur í lærða
skólanum. 87 nemendur hófu nám þennan
vetur — eingöngu piltar — en 17 höfðu ver-
ið reknir úr skóla er síðara kennslumisserið
hófst þennan vetur. Skæmr vom hafðar í
frammi gegn kennurum og rektor. Víst er
að furðu margir nemendur lærða skólans
fyrr og síðar og þáverandi rektor áttu ekki
skap saman og verður að telja að ástæðum-
ar til þess ósamlyndis hafí verið fleiri en
Ólafur Lámsson nefnir í framangreindri til-
vitnun. A.m.k. sumir nemenda Björns M.
Ólsens álitu hann ómerkilegan „uppa“. í bréfí
sem honum barst á þessum vetri, skömmu
fyrir jól, undirrituðu „Frá gömlum lærisvein-
um til B.M.Ó." er úrklippa úr blaðinu Þjóðólfi
þar sem stjórn nemendafélagsins íþöku leið-
réttir frétt í blaðinu, um að rektori hafí verið
afhent þakkarávarp frá því á 25 ára afmæli
félagsins, stjórnin tekur fram í leiðrétting-
unni: „Sannleikurinn er sá, að Ólsen var
afhent ávarp þetta að félagsmönnum for-
spurðum. Tveir menn úr stjómamefndinni
sömdu og sendu ávarp þetta án vilja eða
vitundar annarra, og annar þeirra borgaði
skrautritun á því úr sínum vasa.“ Ennfremur
segir í þessari úrklippu: „Eins og allir vita
var hann eigi svo vinsæll sem skólastjóri, að
kunnugir gætu látið sér detta í hug, að pilt-
ar sendu honum slíkt ávarp.“ í úrklippunni
eru nefnd dæmi um hversu „margskiptinn"
rektor hafi verið um mál þessa félags og um
„stirfni" hans.
Rektor, Björn M. Ólsen, varð doktor í rún-
um frá Kaupmannahafnarháskóla 1883;
hann hafði verið, er hann hlaut rektorsnafn-
bótina, umsjónarmaður og kennari við lærða
skólann frá 1879. Bjöm tók við rektorsemb-
ættinu af Jóni Þorkelssyni 1895. Telja sumir
að Magnús Stephensen landshöfðingi hafi
þvingað Jón til að segja stöðunni lausri til
að koma Bimi að, kostgangara á heimili
Jóns Þorkelssonar um langt skeið. Um þving-
un gagnvart Jóni Þorkelssyni ræðir mágur
hans, Arni Jónsson læknir, í bréfi til systur
sinnar Sigríðar 2. apríl 1895 frá Vopnafírði,
Árni minnist jafnframt á deilur sem orðið
höfðu í skólanum milli nemenda og kennara
rúmum áratug áður en bréf þetta var ritað:
„Eg var búinn að sjá í blöðunum að maður-
inn þinn var búinn að segja af sér og varð
ég alveg hissa, þvi ég vissi, að hann er miklu
færari um að gegna embætti sínu en áður,
meðan hann var veikur og óstandið var í
skólanum. Eg vissi, að einhveijar sérstakar
ástæður hlytu að liggja til grundvallar fyrir
þessu. Séra Magnús á Hjaltastað sagði mér
úr bréfí þínu . . . en allir aðrir eru hér óvit-
andi um þetta svínabragð Magnúsar. Ef ég
væri í sporum mannsins þíns hefði ég beðið
þá háu herra vel að lifa, það er illt að þurfa
að liggja undir slíkri svínapólitík ... Magnús
Stephensen hefur orðið sér svo stórkostlega
til skammar í Skúlamálinu, að hann þorir
ekki að beita gjörræði við undirmenn sína,
allra síst við manninn þinn... svo honum
var óhætt að vísa sendimönnum Magnúsar
á dyr. .. Ég get annars ekki skilið, að það
,0/i /9»i.
fjr. .
fTtr^
• Kv. o. Ko& »v •-*
■V
7 ) C CM •
’bb-f. in spi
(AÍful ^fuutÁi
u (_j/f /'■ /90*1
zSZjlÍ- OJvtj.
sé neitt leyndarmál þessi árás háyfirvaldanna
á manninn þinn. Það ætti að opinberast í sem
flestum blöðum, innlendum og útlendum, að
minnsta kosti ætti það ekki að vera leyndar-
mál fyrir þingmönnunum í sumar...“
Nemendur þeir, sem á annað borð höfðu
sig í frammi veturinn 1903—04 efuðust um
heillyndi rektors Bjöms. Svo var það um
nemendur lærða skólans löngum, í árbók frá
skólaárinu 1880—81, ritaðri af nemendum,
stendur: „Þegar skömmu eftir komu Bjarnar
Ólsen tók að brydda á ýmsu hjá honum, er
eigi var lagað til að gjöra hann vinsælan.
Hann sýndi piltunum afar mikla smámuna-
semi, afskiptasemi og „merkilegheit“.“
Með „óstandi" í skólanum á bréfritari
Ámi Jónsson við ágreining milli nemenda og
kennara á árunum 1881—1883, m.a. um
Bjöm M. Ólsen, þáverandi umsjónarmann; í
það sinn var andóf nemenda yfirvegað í flest-
um tilfellum, þeir sem helst höfðu sig í
frammi gáfu út bæklinga sem beint var gegn
ýmiskonar óreiðu í skipulagsmálum skólans,
sem nemendur töldu vera. Svo og gegn af-
skiptasemi umsjónarkennarans sem nemend-
ur töldu úr hófi, einnig á þeim árum.
Tuttugu árum síðar, 1903—04, vom að-
ferðir nemenda ofbeldisfyllri en verið höfðu,
tilefnið ákveðinn atburður, skotspónninn per-
sóna rektors beinlínis. í óundirrituðu bréfí
til Björns M. Ólsens frá þessum vetri er kvæð-
ið:
„Rektorssálmur
(Lag: Det er saa yndigt at fölges ad.)
Hve þrælslegt, bölvað og ófijálst er
hjá Olsen rektor í skóla að vera
þar allt er bannað, sem óskum vér
og ótal djöflar að „spionera “
hvort engir blóta þar eða brjóta,
þvi ef menn bijóta, þá kemur nóta
:/þeim hundi hjá/:
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 3. OKTÓBER 1987 11