Lesbók Morgunblaðsins - 03.10.1987, Page 7

Horft á heiminn — Eftir Gabriel Laub
Sannleikurinn
í víninu
kastinu, megi þeir alveg stinga því að
þjóðinni með hæfilega vísindalegum virðu-
leik og mjög ábúðarfullir, að þetta sé nú
ekki mikið. Það hafi þá verið eitthvað annað
þetta og þetta árið sem þeir hafa auðvitað
betur á takteinum en nokkrir aðrir. En þetta
gera þeir nú bara ekki þeir góðu menn.
Þvert á móti taka þeir þátt í góðærissöngn-
um. Gott dæmi um það er á bls. 2 í
Morgunbiaðinu í dag, 26. ágúst, þar sem
haft er eftir veðurfræðingi að í fyrra og
hitteðfyrra hafi verið „ákaflega góðir ágúst-
mánuðir". Hvað voru þá ágústarnir 1960
og 1950? Þeir hljóta að hafa verið alveg
obboðslega djöfull helvíti þrumandi andskoti
góðir. Veðurfræðingar mega aldrei gleyma
þeirri þungu ábyrgð, að þeir eiga ekki svo
lítinn þátt í að móta veðursmekk þeirrar
vesalings þjóðar er byggir þetta rokrassgat.
Kemur Aldrei Framar
AlvöruSumar?
Kólnandi veðurfar síðustu árin hefur jafn-
vel sýnilega birtingu. Það er sem áferð
andrúmsloftsins sé öðruvísi einhvem veginn
en hún var. Sólarljósið er skjallahvítara,
birtan meira skerandi, litirnir skærari,
línurnar í landslaginu skarpari og skírari.
Náttúran er harðari og stirðari og eins og
lengra burtu. Áður var birtan mildari, litirn-
ir þyngri og dimmri, línur landsins mýkri
og óskýrari. Náttúran var nær manni, á
meiri hreyfingu og það var heitara líf í öllu.
Nú er skelfing dauðans deyfð að taka völd-
in. Þessar síðsumarskyrmr. — Þær em ekki
blíðviðrislegar heldur næstum uggvænlegar,
svo heimskautalegar. Það er allt stillt, dautt
og kalt. Sólskinið er einkennilega dauft og
annarlegt og hitinn berst í bökkum að sýna
8—9° í logninu. Maður hefur það á tilfinn-
ingunni að veðurvélin hafi ekki meiri orku
og muni stöðvast þá og þegar en ís og
myrkur helgrípa jörðina. Eg hef haft orð á
þessu við menn, er muna gamla daga og
þeir vita vel hvað ég er að fara, en mjög
erfitt er að lýsa þessu í orðum. Ég er sann-
færður um að þetta er ekki ímyndun okkar.
Við tökum blátt áfram eftir einhverjum
eðlisfræðilegum breytingum, er orðið hafa
á lofthjúpnum yfir landinu og áreiðanlega
em þekktar meðal vísindamanna, að ein-
hverju leyti að minnsta kosti.
Það ergilegasta við þennan sumarkulda
er ekki það að kólnað hafi að meðaltali
margra ára. Miklu fremur er það hin algera
vöntun á fyrsta flokks summm í Reykjavík
og á Suðvesturlandi. Þau koma bara ekki.
Jafnvel í „eldgamla daga“, í „forna stíl“
þegar árferði var yfírleitt talsvert harðara
en nú, komu þó af og til mjög hlý sumur
í bænum. Sumrin 1916, 1915, 1912, 1904,
1895 og 1880 vom t.d. verulega hlý, sam-
kvæmt mælingum er gerðar vom á vegum
dönsku veðurstofunnar, er birti niðurstöð-
umar í Dansk meteorologiske Árbog, sem
til er m.a. á Landsbókasafni. Þessi sumur
vom svo afgerandi hlý, að litlu breytir þó
gert sé ráð fýrir, að tölurnar sýni nokkm
hærri hita en nútímaaðferðir við mælingar
og útreikninga meðalhita. Og þá er ekki
síður gremjulegt fyrir okkur Reykvíkinga,
að allt í kring hafa komið hlý sumur undan-
farið, t.d. fimmtán síðustu árin. Það má
nefna hin geysiheitu sumur í Vestur-Evrópu
og á Bretlandseyjum er komu tvö saman
árin 1975 og 1976 og aftur tvö saman ekki
ósvipuð 1982 og 1983. í norðanverðri
Skandinavíu voru sumrin 1980 og 1985
mjög hlý. Jafnvel í Færeyjum og í Angmaks-
salik, þar sem sumarkuldar hafa verið
þrálátir eins og hér, vom þó sumrin 1984
(Færeyjar) og 1980 (Angmakssalik) í hlýrra
lagi. Meira að segja á heimsenda hafa kom-
ið tiltölulega hlý sumur: Á Svalbarða var
sumarhiti 1984 fyrir ofan meðallag. Og á
Norður- og Austurlandi, á Vestfjörðum og
Suðausturlandi hafa komið eitt eða tvö hlý
sumur. En ekki í henni Reykjavík. Og held-
ur ekki á íshafseyjunni Jan Mayen. Höfuð-
borgin er því ekki í amalegum félagsskap.
Og þá er aðeins eftir að bera upp hina
brennandi spurningu: Kemur aldrei framar
alvöru sumar í Reykjavík? Verður aldrei
aftur gaman að lifa í ReykjSvík? Tíminn
verður að leiða þetta í ljós. Við getum að-
eins vonað það besta. Og hver veita nema
sumarið sem nú er að líða, verði fyrsta sum-
arið í 18 ár sem rífur a.m.k. meðallagshita-
múrinn. Þótt furðulegt sé, miðað við það
sem á undan er gengið, hefur^ggmli góði
veðurstíllinn verið heilmikið á kréiki í sum-
ar. Það er ljóst að í Reykjavík eru júní, júlí
og ágúst til samans yfir meðallagi hitans.
En sumarið er ekki búið. Vonandi boðar
þetta þó hlýnandi veðurfar. Óneitanlega
yrði gaman að taka sargan annað svona
yfirlit í ellinni s@tn gæti þá borið yfirskrift-
ina: Gamli stíllinn snýr aftur.
Höfundurinn er rithöfundur og tónlistargagn-
rýnandi í Reykjavík.
In vino veritas! — Sannleikurinn
býr í víninu“ sögðu gömlu Róm-
veijamir. Og margir trúgjarnir
vínmenn hafa síðan haft þetta
fyrir satt. Sputja má náttúrlega
hvernig á því standi að sannleikur-
inn valdi sér þennan raka bústað
og hvaða erindi hann muni upphaflega átt
þangað. Um þetta mætti vel hugsa sér eftir-
farandi þjóðsögu.
Einhvern tíma fyrir æva- ævalöngu var
á dögum voldugur fursti sem hataði sann-
leikann. Enda þarf varla einu sinni að hugsa
sér þetta úr því voldugir furstar hata sann-
leikann alltaf. Og þetta hlýtur líka að hafa
gerst einhvern tíma í grárri forneskjunni
því vínið er fjarska gömul uppfinning, næst-
um eins gömul og sannleikurinn. Það sem
hins vegar má vel hugsa sér er það að þeim
gamla hafi tekist að ráða niðurlögum sann-
leikans og drepa hann alveg. Síðan gróf
hann sannleikann og var hæstánægður því
ekkert stóð lengur í vegi fyrir yfirráðum
hans og veldi.
Til að fela gröf sannleikans svo menn
fæm nú ekki að gera þangað pílagríms-
ferðir skipaði hann vínræktarmönnum
sínum að reisa fjall á gröfinni og hafa þar
á fjallinu vínræktarsvæði. Þeir tóku til ósp-
illtra málanna, sáðu hinum besta vínviði í
hlíðum fjallsins og reistu undir hann grind-
ur. En rætur vínviðarins teygðu sig þá alla
leið niður í sannleikann, dmkku hann í sig
og þannegin kom hann aftur í ljós.
Mæta vel eiga þau líka saman, vínið og
sannleikurinn, því að náttúmfar þeirra er
mjög áþekkt. Bragðið er alltaf jafnferskt,
hversu gömul sem þau verða og gildi þeirra
rýrnar ekki; þó menn feli þau í dimmum
kjallara eða jarðhýsi má nálgast þau hvenær
sem áhuginn vaknar, en betra er þó að
leggja við þau einhveija rækt; einum færa
þau gleði, öðmm sífelldan höfuðverk.
Vitaskuld er þetta bara eins og hver önn-
ur þjóðsaga handa skáldskaparsinnuðum
einfeldningum, en það em nú helst þeir sem
elska sannleikann.
Eins gat þetta líka hafa gerst allt öðraví-
si. Danskt máltæki segir: „Sannleikurinn
er heimilislaus.“ Og heimilisleysiginn er ofs-
óttur af öllum, bæði þeim sem eftir honum
sækjast og hinum sem ekkert vilja með
hann hafa. Uppgefinn, þvældur, kvalinn og
saddur lífdaganna ákvað sannleikurinn að
drekkja sér. Vildi þó ekki kasta sér í ána
af hræðslu við að rekast þar á lygina sem
alltaf lætur berast með straumnum. Því hún
er ekki sá þverhaus sem sannleikurinn ein-
lægt hefur verið. Og þar að auki — sannleik-
urinn var ekkert fyrir það að horfast í augu
við sannleikann, hafði því engan veginn
gefið frá sér alla von og langaði heldur
ekki til að fljóta í ánni til eilífðarnóns —
hvern langar svo sem heldur til að vera
endalaust dauður? Þess vegna stakk sann-
leikurinn sér í vínið sem hentaði honum
mætavel. Það er áfengt eins og sannleikur-
inn sjálfur og mundi því kannski ekki
steindrepa hann alveg.
Eins og hver maður hlýtur nú að sjá má
finna margar sennilegar og trúverðugar
skýringar á því hvernig sannleikurinn muni
hafa komist í vínið. Samt hef ég bara enga
trú á því að sannleikurinn sé í víninu. Hann
býr áreiðanlega í manninum sjálfum rétt
eins og systir hans, lygin, gerir. Enda var
lygin ekki lygi alveg frá fæðingu, hún sá
það bara nógu snemma hvemig þetta gekk
hjá sannleikanum, stóra bróður hennar,
hvað hann átti fjári önuga daga. Ákvað þá
að velja sér annað hlutskipti og sneri sér
að vændinu, eins og títt er með litlu systurn-
ar í lífinu.
Og hvomgt þeirra systkina þolir reyndar
vín, það er deginum ljósara — helii menn í
sig víni að einhvetju marki gubbast þau
óðara bæði uppúr viðkomandi persónu. Flýja
út.
Eins og Friedrich Schiller var vanur að
segja: „Vínið lýgur engu, það bara kjaftar
frá.“ Menn hafa tekið eftir því að vín losar
um sannleikann í fólki og þess vegna hafa
þeir gert þetta spakmæli, hinu tóku menn
hreinlega ekki eftir að það losar líka um
lygina vegna þess að henni spúa menn líka
edrú.
Hvað ætli megi ekki margoft sjá tvo
menn sitja við drykkju og heyra þá annan
þeirra segja: „Þú ert minn albesti vinur,“
og hinn svarar þá af bragði: „Mér líkar stór-
vel við þig, þú ert svo bráðgreindur og
heiðarlegur," og hvom tveggja náttúrlega
haugalygi sem vínið, eini sanni vinurinn
þarna við borðið, hefur verið að hvísla að
þeim.
Eða þau tvö sem sitja yfir vínglasi, horf-
ast í augu og hann segir: „Ég elska þig.
Þú ert svo falleg.“ Hún segir: „Ég elska
þig, þú ert draumaprinsinn minn." Og þetta
er lygi, hvítalygi vínsins, sem bæði trúa
þangað til mnnið er af þeim.
Skyldi nú vera ástæða til að fordæma
vínið sem örvar lygina svona? Eigum við
að reyna að hugsa okkur þessi samtöl í
anda sannleikans?
„Þú ert skepna, falshundur og illmenni.
Brosað geturðu framan í mig núna, en hat-
ar mig samt og fyrirlítur, reyndir að hafa
af mér starfið. Nú siturðu héma með mér
og borgar meira að segja veitingarnar af
því að þú þarft á mér að halda og svo ertu
hræddur við mig líka.“ Hinn svarar þá:
„Viðbjóðslegur ertu, mig langar að gubba
þegar ég sé þetta sjálfsánægjusmetti þitt,
lúsablesi sem þú ert, ónytjungur, skepna,
níðingur, en hér má ég sitja með þér, borga
oní þig dýrindisvín sem þú kannt engin skil
á frekar en starfi þínu, en það er nú undir
þér komið hvenær ég fæ að taka sumar-
fríið mitt eða hvort ég fæ eftirvinnuna
tvíborgaða.“
Og herrann sem var að játa henni ódauð-
lega ást sína við fyrstu vínáhrif mundi segja
ef hann væri edrú: „Gaman þætti mér að
vita hvernig hárið á þér væri á litinn undir
hárkollunni! Verst að eyða þessu dýrind-
isvíni á svona gæs! Nenni bara ekki að fara
einn að hátta í kvöld og draumadísirnar
forðast mig allar. Úr því maður er nú af
léttasta skeiði, á heldur enga lúxuskerru . .
Með þetta útlit þitt verðurðu nú líklega
heldur ekki með nein uppástöndugheit. Sjá
hvemig þú belgir þig út af víninu. Heldurðu
ég ætli mér að kasta í þig fimmþúsundkalli
eða hvað? Nær bara að koma sér undireins
í bælið, ég þarf snemma á fætur í fyrramál-
ið ...“ Og hún mundi þá svara draumaprins-
inum sínum: „Ég gæti nú svo sem líka
hugsað mér burðugri elskhuga en svona
margnotaðan karklút á þriðja eldhúsi.
Ja, hvort mig hefur ekki verið ævilangt
að dreyma Um vömbina á þér og krumlurn-
ar, svo maður tali nú ekki um sögurnar
þínar af því hvernig verkstjórinn hælir þér
daglega og reynir að komast í tæri við stelp-
una á kassanum!... Heppnin þín að ég
skuli vera svona ein og yfirgefin og von-
laust að fara heim fyrst Gíslína er þar fyrir
með Herbert sinn. Kæmi ég heim þá yrði
hann strax að fara og hún mundi spuija
með uppgerðarsamúð hvort þetta hefði nú
enn ekki tekist hjá mér... Þá ánægju ætla
ég mér sko að hafa af henni. En þú skalt
heldur ekki sleppa neitt billega, flösku í
viðbót færðu að borga, skepnan ...“
Án blessaðrar hvítalyginnar í víninu gæti
lífið margoft verið gjörsamlega óbærilegt.
„Sannleikurinn er faðir hatursins," sögðu
gömlu Rómveijamir líka. Orðtakið segir:
„Gagnlegur er sannleikurinn þeim sem
hlustar en skaðlegur þeim sem mælir.“ Satt
er það en má þó kjurt liggja.
Það er líka svo sérkennilegt með sannleik-
ann að margt af því sem um hann er sagt
er hreint ekki satt. Skyldleiki hans við lygina
fer því aldrei leynt.
En hvað um það, blessað sé vínið sem
færir okkur sannleikann af og til, hvort sem
hann beinlínis er nú í þvi eða ekki. Marteinn
Lúther sagði: „Vínið er sterkt, sterkari er
kóngurinn, konan ennþá sterkari, alsterk-
astur þó sannleikurinn." Ojæja, hver ætli
svo sem kæri sig um að bera veikleika sinn
saman við það sem sterkast er af öllu?
En væri sannleikurinn í víninu þá hefði
bannið nú staðið lengur og verið harðara
en það var.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 3. OKTÓBER 1987 7