Lesbók Morgunblaðsins - 23.01.1988, Blaðsíða 17

Humphrey Bogart sem Queeg skipstjóri í myndinni „Uppreisnin á Caine“ - það
var eitt af hans veigameiri hlutverkum.
fyrir leikara, sem veiktist á sýningarferða-
lagi og dreif sig þá fyrirvaralítið upp á
leiksvið og tók að sér að leika hin og þessi
smáhlutverk til þess að bjarga sýningunni.
Það áttu eftir að verða fjölmörg slík minni
háttar hlutverk, sem Bogart tók að sér í
forföllum, og hann varð smátt og smátt
sviðsvanari og fékk úthlutað föstum hlut-
verkum. En ummargra ára skeið komu þó
einungis veigalítil hlutverk í hans skerf.
Þeir sem mundu eftir Humphrey Bogart
á unga aldri sögðu að hann hafi verið eink-
ar viðkunnanlegur maður, háttvís í fram-
komu og skemmtilegur í viðkynningu, en
greinilega mjög svo óráðinn um framtíð sína
og stefnu í lífinu. Hann þótti ekkert sérstak-
lega andríkur; hann fékkst ekki við að yrkja
né sýndi neinn áhuga á menningarmálum
yfirleitt, en hann var aftur á móti í vin-
fengi við margt fólk sem stundaði listir og
bókmenntir. Humphrey Bogart var aldrei
við nám í leiklistarskóla; það sem honum
tókst að læra í faginu, tileinkaði hann sér
á löngum og erfiðum leiksviðsferli sínum
með leikhópnum. Hann fylgdist grannt með
leiktækni félaga sinna á sviðinu og lærði
auk þess mikið af eigin mistökum. Eftir því
sem tímar liðu varð hann þjálfaðri og örugg-
ari um sig á sviðinu: Honum hafði sem sagt
tekizt að læra heilmikið í leiklist, og þessi
kunnátta hans fór að lokum að bera ávöxt.
BÓFAROG Byssur
Það verður vart um Humphrey Bogart
sagt, að hann hafi verið afbragðsgóður leik-
ari, en hann hafði til að bera svo sérstæðan,
svalan persónuleika, að hann gat brugðið
einstæðum ljóma á hvert það hlutverk —
og þá einkum í kvikmyndum — sem hann
fór með og gert það mönnum eftirminni-
legt. Ef talið barst að hæfileikum Bogarts
sem leikara og miklum listamanni í hans
áheyrn, þá fnæsti hann jafnan fyrirlitlega:
Hins vegar líkaði honum heldur ekki sú
afstaða meðal kvikmyndaleikara að gefa í
skyn, að þeir væru bara ósköp venjulegir
lausráðnir starfskraftar eða jafnvel rétt og
' slétt verkafólk í ákvæðisvinnu fyrir framan
kyikmyndavélarnar. Sú afstaða fannst hon-
um raunar ekki síður fáránleg en lista-
mannsnafnbót handa hvaða dugnaðarforki
í leikarastétt sem var.
„Sumir virðast víst haida, að leikræn túlk-
un felist einkum í því að setja upp svip og
sýna af sér einhverja kæki, “ sagði Humphr-
ey Bogart eitt sinn háðslega um skoðanir
margra á leiklist og hæfileikum til leikrænn-
ar tjáningar. Sjáifur hafði hann mest dálæti
á Spencer Tracy sem hinum færasta leik-
ara, en þó var skapgerðarleikarinn James
Cagney fremsti og eftirminnilegasti per-
sónuleiki kvikmyndanna yfirleitt, að áliti
Bogarts.
Það var árið 1936 að Humphrey Bogart
sló fyrst í gegn sem kvikmyndaleikari {
Hollywood. I myndinni „Steinrunni skógur-
inn“ varðhann á skammristundu bandaríski
bíóbófinn nr. eitt með sérstæðri túlkun sinni
á hundeltum afbrotamanni, en það hlutverk
lék hann á móti hinum dáða brezka leikara
Leslie Howard. Túlkun Bogarts á hinum
il ^ ™ BjB * ) ■ «1
I „Casablanca“ leikur
Bogart harðsoðinn
kráreiganda, sem dyl-
* jla Á ur göfugt hjartalag
, M ^ bak við ískalda hæðni
& " k og er alls ekki ónæmur
fyrir rómantískum
áhrifum. Þarna lék
Bogart á móti Ingrid
Bergman (neðri mynd-
in).
friðlausa bófa, sem að lokum er króaður aí
í innsta afkima síns eigin einmanaleika,
þótti með slíkum ágætum, að þessi persónu-
sköpun hans á hvíta tjaldinu varð strax
klassísk bófaímynd í Hollywood. Bogart var
hörkutólið, illúðlegur, vondur og ófyrirleit-
inn — en samt íþann veginn að láta bugast
af innri átökum.
Veðrað og skrámað andlit Bogarts, það
hvemig hann hvæsti fram tilsvör sín með
rámri rödd um leið og hann yppti hirðuleysis-
lega öxlum — allt þetta í fari hans markaði
viss tímamót í túlkun bandarískra byssu-
bófa á hvíta tjaldinii. Sum af tilsvörum
Bogarts í kvikmyndum voru brátt á hvers
manns vörum vestan hafs: „Dames!"
(Kvensur.) „I stick my neck out for nobody“.
(„Ég er ekki að hætta mér að óþörfu fyrir
einn né neinn. “) Humphrey Bogart átti fyr-
ir höndum að leika bófahlutverk í fjölmörg-
um Hollywood-kvikmyndum, þar sem efnið
var sótt í glæpastarfsemi bandarískra stór-
borga á 4. áratugnum.
Leiksigrar Og
VIÐURKENNING
Með árunum tók Bogey samt að þreytast
á þeirri bófa-ímynd, sem var orðin fasttengd
nafni hans. Hann sótti það fast að fá hlut-
verk af öðru tagi, 'og leikstjórinn John
Huston uppfyllti þessa ósk hans, þegar hann
réð Bogart í blutverk einkaspæjarans Sam
Spade í kvikmyndinni „Riddarafálkinn frá
Möltu“, þar sem hann lék á móti Mary
Astor. Hann gerði hlutverkinu svo góð skil,
að segja má að þar með hafi líka orðið
önnur þáttaskil á leikferli hans. Upp frá því
lék Bogart oftast „góða náungann", hinn
undirhyggjulausa, heiðarlega náunga, sem
leitast við að leysa málin fyrir lítilmagnann
og láta hin illu myrkraöfl fá makleg mála-
gjöld.
Skömmu síðar lék hann svo hlutverk krá-
areigandans í hinni rómuðu spennumynd,
„Casablanca", þar sem Ingrid Bergman fór
með aðalkvenhlutverkið. Frammistaða hans
sem rómantísk hetja í þessari mynd gerði
Humphrey Bogart að reglulegri kvikmynda-
stjömu. Handrit myndarinnar var mjög vel
unnið og leikur þeirra rngrid Bergmans
þótti einstaklega listrænn. Orðaskipti milli
hins kaldhæðna kráareiganda og ungu kon-
unnar í myndinni eru í senn knöpp og
afundin og verða að teljast einkennandi
fyrir þau tilsvör, sem Bogey viðhafði í kvik-
myndahlutverkum sínum — en orðalagið
mótaði hann reyndar mjög oft sjálfur. í einu
atriðanna í „Casablanca" spyr Ingrid Berg-
man: „Hvað varstu að gera í gærkvöldi?“
Bogart: „Man það ekki, það er svo langt
síðan. “ Bergman: „Hvað ætlarðu að gera í
kvöld?“ Bogart: „Ég veit það ekki, geri
ekki áætlanir svo langt fram í tímann. “
Bogart bar virðingu fyrir starfi sínu, þótt
hann vildi ógjarnan að það væri skreytt
með orðalagi eins og list og menningaraf-
rek. Hann kom gjaman á framfæri sínum
eigin hugmyndum um útfærslu hlutverka
sinna, og það var jafnan hlustað á hann,
svo hann fékk að ráða gerð margra atriða,
þar sem leikur hans sat í fyrirrúmi. Það var
Bogart, sem stakk upp á því, að hinn tauga-
óstyrki Queeg skipstjóri í myndinni „Upp-
reisnin á Caine“ skyldi látinn smyija aftur
og aftur ristuðu brauðsneiðina sína við
morgunverðarborðið. Það var Bogart, sem
stakk upp á því atriði, að Lauren Bacall
skyldi sttjúka fyrst vanga hans einkar þýð-
lega og ljúka svo gælunum með því að reka
honum rokna kinnhest í kvikmyndinni „Að
eiga og eiga ekki“.
„í þessari útfærslu á atriðinu fólst meiri
ástarfuni og meiri spenna en þótt við hefð-
um velzt um ágólfinu íáköfum faðmlögum, “
segir Lauren Bacall í sjálfsævisögu sinni.
Hamingja Að Leiðarlokum
Leikur þeirra Humphrey Bogarts og
Lauren Bacalls í myndinni „Að eiga og eiga
ekki“ átti eftir að verða þeim báðum örlag-
aríkur, því eftir að töku myndarinnar lauk,
urðu þau óaðskiljanlegt par og gengu í
hjónaband nokkm síðar. Lauren var ijórða
eiginkona Bogarts; hún lærði fljótlega tökin
á eiginmanni sínum, og fjölskyldulíf þeirra
varð hamingjusamt, þrátt fyrir alls konar
óvæntar tiltektir, sem Humphrey fitjaði
gjarnan upp á. Þau eignuðust tvö börn,
soninn Steve og dótturina Leslie. Það var
Lauren, sem átti mestan heiður af því að
halda hjónabandi þeirra og heimilinu í eðli-
legum skorðum. „Ég skil ekki börnin, og
þau skilja ekki mig,“ sagði Humphrey eitt
sinn. „Guði sé lof fyrir hana Betty!" Það
var hið rétta fornafn eiginkonu hans). Laur-
en tókst að gera lífið og tilveruna heillandi
fyrir hann og' heilsteyptara en það hafði
nokkurn tíma verið áður. Þau 13 ár, sem
hjónaband þeirra stóð, urðu líka eitt merk-
asta tímabilið í starfi hans sem kvikmynda-
leikara. Hann lék þá aðalhlutverkið í,
„Afríkudrottningunni“ og hlaut Óskarsverð-
launin fyrir frammistöðu sína í þeirri
nafntoguðu mynd. En skömmu síðar tók
heilsu Humphreys að hnigna. Hann varð
að gangast undir skurðaðgerð á hálsi með
litlum fyrirvara vegna krabbameinsæxlis,
sem hafði nær gert hann raddlausan með
öllu. Skurðaðgerðin stóð í níu klukkustund-
ir, og Bogey náði sér sæmilega á strik
aftur. Hvorugt þeirra hjóna grunaði, hversu
alvarlegt áfall heilsufar hans hafði beðið.
Hann veiktist brátt aftur og var þungt hald-
inn, en Bogart vildi fyrir enga muni horfast
í augu við þá staðreynd, að hann væri dauð-
vona. Hann reyndi að eyða sínum eigin
kvíða og angist aðstandenda sinna með
kaldhæðnislegum gamanyrðum. Skömmu
áður en hann dó, sendi hann til dæmis opið
bréf til bandarískra dagblaða, þar sem hann
komst m.a. svo að orði: „Orðrómurinn um
andlát mitt er verulega ýktur og orðum
aukinn.“ Hann hafði alltaf haft yndi af
kaldhæðnislegum hnyttyrðum, og í þetta
sinn trúði hann því raunar sjálfur, að hann
færi einungis með græskulaust gamanmál,
og að hann mundi brátt ná fullri heilsu aft-
ur. En hann átti í rauninni ekki langt eftir
ólifað og dó skömmu síðar, 58 ára aldri.
M. HALL
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 23. JANÚAR 1988
17