Lesbók Morgunblaðsins - 28.04.1990, Síða 5

Lesbók Morgunblaðsins - 28.04.1990, Síða 5
Taylor hafði skrifað heilan helling af grein- um um þetta líkan, og á þessum tíma hafði honum heppnast að fá tvær þeirra birtar í Nature, sem er elsta og virtasta vísindatíma- rit heims. Sumar af þessum greinum voru skrifaðar ásamt föður Taylors, sem er einn af frægustu skordýrafræðingum heims og sem var seinna kosinn forseti bresku vist- fræðisamtakanna. Því má bæta við að Tayl- or hinn eldri var aðalritstjóri og útgefandi (fyrir hönd bresku vistfræðisamtakanna) Journal of Animal Ecology, sem birti sumar af deltagreinum Taylors yngri. Hugmyndirn- ar sem deltalíkanið byggðist á voru fyrst settar fram af Taylor eldri (Taylor, L.R. 1961, Nature 189: 732-735), sem hélt því fram að dreifing skordýra og ferðir þeirra ráðist fyrst og fremst af viðbrögðum ein- stakra skordýra gagnvart öðrum einstakling- um af sömu tegund. Á yfirborðinu virtist sem Kristjáni hefði verið úthiutaður frábær leiðbeinandi með góð sambönd innan fræðanna. Ýmis vandamál komu þó fljótlega í ljós. í fyrsta lagi átti Taylor í erfíðleikum með mannleg sam- skipti, og hann hegðaði sér gjarna eins og frekur smákrakki. Ég mun seint gleyma fyrstu kynnum mínum af honum. Eg var staddur heima hjá Kristjáni og Elísabetu stuttu eftir komu þeirra til Bandaríkjanna þegar Taylor leit inn. Kristján kynnti mig og bætti því við að ég væri doktorsnemi í hagfræði. Taylor sneri sér þá strax að mér með krepptar brúnir og sagði í miklum ásök- unartón (án þess að heilsa mér fyrst): „Eco- nomists do not know any statistics; they never use anything but anaiysis ofvariance“ (hagfræðingar kunna enga tölfræði, þeir nota aldrei annað en fervikagreiningu). Þetta er auðvitað alrangt, og heldur skoplegt, svo ég gat ekki annað en hlegið og stungið upp á að hann mætti í nokkra fyrirlestra í hag- rannsóknum. Hann hélt þessu samt áfram það sem eftir var kvöldsins. Seinna komst ég að því að Taylor hegðaði sér alltaf svona. Ég hafði aldrei áður hitt prófessor sem lét svona barnalega, og efaðist því um að Krist- jáni væri fært að vinna með þessum manni. í upphafi þá var Kristján samt ákveðinn í að láta sérkennilega framkomu Taylors ékkert fara í taugarnar á sér. Fræðin ein skiptu máli, og svo virtist sem Taylor væri góður fræðimaður. Auk þess svaraði Kristján honum bara í sömu mynt þegar hann var sem verstur. Á endanum fóru þó að renna tvær grímur á Kristján. Fyrst, þá átti Tayl- or (sem hafði auglýst sjálfan sig sem merki- legan stærðfræðing) það til að gera grund- vallarmistök í stærðfræðilegum rökleiðslum. Kristjáni þótti náttúrlega slæmt hversu gloppóttur Taylor reyndist, en verra þótti honum samt að Taylor var tregur til að gefa ítarlegar útskýringar á þeirri rannsókn- arvinnu sem hann þóttist hafa framkvæmt. Ef einhveijar útskýringar fengust, þá voru þær alltaf þokukenndar (og því var oft bætt við að Kristján þyrfti að læra meiri stærð- fræði til að skilja deltalíkanið til fulls). Þetta var óþolandi ástand. Kristján stundaði nám á fjárstyrk sem var veittur með það í huga að þegar námskeiðum hans lyki myndi hann stunda rannsóknir á deltamódelinu ásamt Taylor. Honum var því nauðsynlegt að hafa fullan skilning á þeirri vinnu sem þegar hafði verið framkvæmd. Hann reyndi allt sem hann gat til að fá kenningar Taylors til að ganga upp, en ekkert gekk. Þetta olli honum slíkri hugarangist að hann var að því kominn að hætta námi. Upphaf fram- haldsnáms er líka viðkvæmur tími, sérstak- lega fyrir góða stúdenta, því það er á þessum tíma sem það rennur fyrst upp fyrir manni hversu lítið maður veit og hversu flókin fræð- in geta orðið. Eftir tvö stormasöm ár (á þessum tíma skildi Kristján við eiginkonu sína), þegar hann hafði að mestu lokið þeim námskeiðum sem hann þurfti að taka, gekk Kristján loks á fund Taylors og sagði honum að sér væri ókleift að fá nokkuð vit út úr deltamódelinu og sennilega væri bara best að taka sér hlé frá námi meðan að hann hugsaði betur um þessi mál. Viðbrögð Taylors komu Kristjáni nú í opna skjöldu: Taylor brást hinn versti við og hótaði Kristjáni því að ef hann hætti námi á þessi stigi myndi Taylor sjá til þess að hann væri búin að vera sem skordýrafræð- ingur. Fram að þessum tíma hafði ekki hvarflað að Kristjáni að neitt athugavert væri að deltalíkaninu. Viðbrögð Taylors urðu hins- vegar til þess að hann fór að skoða líkanið í nýju ljósi, og snemma árs 1983 sneri Krist- ján sér loks alhliða að rannsóknum á delta- módelinu. Fyrsta uppgötvun Kristjáns var sláandi. Ein af deltamódelsgreinunum (L.R. Taylor, I.P. Woiwod and R.A.J. Taylor. The migra- tory ambit of the hop aphid and its signific- ance in aphid population dynamics, Journal of Animal Ecology, 1979, pp. 955-972.) var að hluta til byggð á doktorsritgerð Taylors. Nákvæm lesning á þessari grein leiðir í ljós alveg stórfurðuleg vinnubrögð. Taylor og samhöfundar hans byija á því að gefa sér þá forsendu að allar þær blaðlýs sem fund- ust í soggildrum á Stóra-Bretlandi 1971- 1977 hefðu fæðst á sama bletti innan Bret- lands. Með öðrum orðum, þeir gera ráð fyr- ir því að blaðlýs hafi ekki fjölgað sér nema á þessum afmarkaða bletti. Þetta er fáránleg forsenda, enda geta þeir þess í sömu grein að þessar blaðlýs megi finna víðast hvar á Stóra-Bretlandi nema í nyrstu héruðum. Það þarf ekki formlega menntun í skordýrafræði til að vita að blaðlýs fjölga sér auðveldlega hvar sem þær hafa nægan hita, raka, og fæðu (það er nóg að hafa átt pottablóm). En þetta er bara byijunin. Næst gera þeir ráð fyrir að allar humal-blaðlýs í Bret- landi komi frá Kent, og því næst gera þeir ráð fyrir að þær komi eingöngu frá Here- ford. Að lokum sameina þeir svo gögn fyrir báðar þessar forsendur og frenija (eina við- eigandi orðið til þetta) tölfræðilega athugun á ferðum þessara blaðlúsa innan Stóra-Bret- lands. Sameining gagna á þennan hátt er auðvitað hið versta brot á öllum hefðum í tölfræði. í stað tæknilegra útskýringa læt ég nægja að benda á að með þessum kúnst- um þá höfðu Taylorsfeðgar breytt þeirri einu blaðlús sem fannst í Newcastle á þessum árum í tvær blaðlýs, og báðar þessar blaðlýs voru síðan notaðar til að renna stoðum und- ir hugmyndir Tayloranna um ferðir blaðlúsa — önnur blaðlúsin átti að hafa fluttst 349 kílómetra frá Kent til Newcastle og hin 481 kílómetra frá Herefordshire til Newcastle. Þessi tölfræðilegi apagangur var síðan not- aður sem grundvöllur fyrir miklar vangavelt- ur um ferðir blaðlúsa samkvæmt deltamódel- inu (og allt var þetta gert í sérlega virðuleg- um og lærðum tón). Kristján trúði náttúrulega ekki sínum eig- in augum þegar hann rakst á þetta. Hér koma aðeins tveir möguleikar til greina: Annað hvort notuðu Taylorsfeðgarnir vísvit- andi tölfræðiaðferðir og röksemdafærslur sem eru óleyfilegar samkvæmt öllum venjum (sem þýðir að þeir eru vísindalegir falsarar), eða þeir gerðu sér ekki grein fyrir hvað þeir voru að gera (sem þýðir að þeir eru óhæfir vísindamenn). Næsta skref Kristjáns var að fara ofan í saumana á restinni á deltagreinum Taylors. Hér kom ýmislegt skrítið í ljós. Deltalíkanið átti samkvæmt greinum Taylors að uppfylla ijöldann allan af fræðilegum skilyrðum sem önnur líkön sem ófær um að uppfylla. Krist- ján komst hinsvegar að því að það sem á yfirborðinu sýndist vera eitt líkan, var í raun mörg gjörólík og ósamstæð iíkön. Taylor hafði komist upp með að setja þetta fram sem eitt samstætt líkan vegna þess eins að iiann passaði sig alltaf á því að gefa ekki upp nein smáatriði. Á þennan hátt hafði hann í raun sett fram seríu af líkönum til að uppfylla mismunandi skilyrði. Öll þessi líkön reyndust verá meingölluð. Ekkert þeirra uppfyllti öll þau skilyrði sem Taylor sagði deltalíkanið uppfylla, og sum þeirra uppfylltu ekki einu sinni þau skilyrði sem þau voru hönnuð fyrir. Nánari athugun Kristjáns leiddi semsagt í ljós að deltalíkan- ið fræga var ekki til sem eitt samstætt líkan af ferðum skordýra — þau vandamál sem módelið átti að hafa leyst voru enn óleyst. Hér var Kristján í doktorsnámi í Ameríku, og hann hafði rétt komist að því að delta- módelið, sem doktorsritgerðin hans átti að byggjast á, var ekki til. Það var bara skáld- skapur — annaðhvort ímyndun gjörsamlega óhæfs vísindamanns eða vísvitandi fölsun. Hvernig er hægt að bregðast við svona nokkru? Kristján skrifaði stutta samantekt á vandamálunum við deltamódelið og tók síðan Taylor afsíðis, sýndi honum uppgötv: anir sínar, og bað um nánari útskýringar. í svara stað hummaði Taylor þetta bara fram af sér, og fékkst ekki einu sinni til að ræða málin. Itrekaðar tilraunir Kristjáns til að fá ein- hver svör frá Taylor reyndust árangurs- lausar, og því betur sem Kristján kynnti sér deltalíkanið því fleiri vandamál komu í ljós. Að lokum var Kristján því neyddur til að tilkynna Taylor að sér væri ekki fært að' vinna frekar að fyrirhuguðu doktorsverkefni um deltamódelið. í byijun apríl 1983 út- skýrði Kristján gang mála fyrir forseta skor- dýrafræðideildarinnar og óskaði eftir að fá nýjan prófessor til að vinna með; hann gæti ekki litið á athæfi Taylors sem vísindastörf. Stuttu seinna voru Kristján og Taylor boðaðir á fund hjá Pitts, forseta skordýra- fræðideildarinnar. Pitts hafði staðið fyrir því að Taylor var ráðinn til Penn State, og hann var líka persónulegur vinur Taylors eldri. Pitts tilkynnti Kristjáni að hann yrði að halda áfram að vinna undir umsjón Taylors. Skordýrafræðideildin myndi því aðeins leyfa honum að skipta um verkefni (og þar með að skipta um ieiðbeinanda) ef hann hefði nýja rannsóknaráætlun á reiðum höndúm. (Þar sem það tekur langan tíma að skrifa rannsóknaráætlun fyrir nýtt doktorsverk- efni, þá jafngilti þetta neitun.) Ef Kristján gæti ekki sætt sig við að halda áfram að vinna með Taylor, þá myndi skordýrafræði- deildin afturkalla allan Qárstuðning til hans — bæði framfærslufé og fjármagn til að stunda frekari rannsóknir á skordýrafræði. Að lokum bætti Pitts því við að Kristján myndi ekki fá nokkurn mann til að vinna með sér ef hann hætti að vinna með Taylor. Val Kristjáns var augljóst, honum var ekki fært að hilma yfir uppgötvanir sínar með því að láta eins og ekkert hefði gerst. Hann reyndi sitt besta til að fá betri úriausn mála innan skordýrafræðideildarinnar, en án árangurs. Á endanum neyddist hann því til að tilkynna Pitts að ákvörðun sín stæði óhögguð og að samstarf hans og Taylors væri á enda. Þessi ákvörðun Kristjáns reynd- ist örlagarík, en áður en við lítum nánar á eftirmála þessara atburða er rétt að segja frá viðbrögðum manna innan skordýrafræði- deildarinnar. VlÐBRÖGÐ LlÐSINS í SKOR- DÝRAFRÆÐIDEILDINNI Svifting fjárstuðnings þremur árum eftir að framhaldsnám hófst hefði þýtt endalok námsferils fyrir flesta ameríska stúdenta. Aðgerðir Pitts voni augljóslega ætlaðar til að ganga af fræðaferli Kristjáns dauðum. Hvernig gat hann komist upp með þetta gagnvart besta stúdent deildarinnar? Því Kristján var tvímælalaust besti stúdentinn sem þeir höfðu — bæði prófessorar og stúd- entar voru með það á hreinu! Kristján hafði ekki bara fengið hærri einkunn en nokkur annar stúdent í nær öllum námskeiðum sem hann tók, hann hafði tekið erfið námskeið innan stærðfræðideildar og tölfræðideildar skólans (námskeið sem öðrum stúdentum innan skordýrafræðinnar datt ekki í hug að ieir réðu við). Kristján var sá maður sem bæði stúdentar og prófessorar leituðu helst til þegar þeir áttu við tölfræðileg eða stærð- fræðileg vandamál að stríða. Hegðun Pitts er því algjörlega óskiljanleg. Og jafn furðu- legt er að prófessorar deildarinnar og sam- stúdentar Kristjáns lyftu ekki fingri honum til hjálpar. Eina útskýring sem mér getur mögulega dottið í hug er að Kristján var einum of magnaður fyrir liðið í deildinni. Áður en hann afhjúpaði T'aylorfeðgana höfðu bæði stúdentar og kennarar deildarinnar litið á deltalíkanið sem fyrirmyndar fræðimennsku, og á Taylor sem merkilegan fræðimann. Það að Kristjáni var ætlað að vinna með Taylor átti að vera heiður fyrir hann. Þegar Krist- ján síðan hafnaði deltalíkaninu og sýndi fram á vankanta þess, þá var hann líka að sýna fram á hversu léleg skordýrafræðideildin var. Þótt Penn State sé einn af fremstu ríkis- háskólum Bandaríkjanna, þá eru deildir inn- an am'erískra háskóla mjög sjálfstæðar, og flestir skólar hafa sínar ruslakistur. Ef Kristján hafði rétt fyrir sér um deltamódelið þá þótti það líka dómur um skordýrafræði- deildina. Ég held að flestir prófessorar og stúdent- ar deildarinnar hafi haft vanmáttarkennd gagnvart Kristjáni. Stúdentunum fannst hann bera höfuð og herðar yfir þá, og próf- essorarnir vissu ekki hvernig þeir ættu að bregðast við þegar hann leiðrétti á í fyrir- lestrum. Eins og flestir Islendingar bar hann enga virðingu fyrir titlum og hafnaði allri sýndarmennsku. Þetta er gjörólíkt amefísk- um stúdentum sem oftast smjaðra fyrir próf- essorum og reyna að sýnast duglegri og betri en þeir raunverulega eru. Ég tók t.d. eftirþví að í skordýrafræðideildinni tíðkaðist að stúdentar þættust alltaf vera önnum kafn- ir við rannsóknir ef einhver prófessor var viðstaddur. Flestir þeirra virtust eyða mest af tíma sínum á kjaftatörn, en síðan þóttust þeir allt í einu vera uppteknir við smásjár og pípettur ef prófessorar litu við. Kristján var hins vegar ekkert að þykjast, hann var einn af fáum sem unnu stöðugt að námi og tilraunum, en ef hann tók sér hlé þá breytti það hann engu hveijir mættu á staðinn. Sumir túlkuðu þessa hegðun sem svo að Kristján sýndi prófessorum ekki þá virðingu sem þeir ættu skilið. Og það er rétt að hann var ekkert að hneigja sig og beygja eins og margir aðrir stúdentar. Ef prófessorar ávörp- uðu hann með skírnarnafni þá notaði hann líka skímarnafn þeirra í stað þess að nota eftirnöfn og titla. Þeir sem voru óöruggir um fræðimennsku sína áttu kannski erfitt með að taka þessu. I bandarískum háskólum ræðst frami próf- essora fyrst og fremst af greinum og skýrsl- um sem þeir birta í sérfræðitímaritum. Þar sem það er oft erfitt að bera saman grein- ar, hefur sú venja þróast að telja bara fjölda þeirra og nota fjöldann sem mælikvarða á framlag manna til fræðanna. Þetta hefur síðan leitt tií keppni til að birta sem flestar greinar, og stundum virðist litlu skipta hvort það er eitthvert vit í þeim eða ekki. Það sem verra er, undirbúningur á einni góðri grein með raunverulegu framlagi til fræðanna tek- ur oftast lengri tíma en fyrir margar gagns- lausar greinar. Af þessu leiðir að mörg sér- fræðitímarit eru full af gagnslausum grein- um, og fyrst frami manna ræðst mestmegins af fjölda og gæðin skipta litlu þá hafa flest- ir amerískir háskólar sinn skerf af prófessor- um sem hafa skrifað helling af rugli sem enginn maður les. Skordýrafræðideildin við Penn State hafði nokkra prófessora af þessu tagi. Sumir höfðu byggt frama sinn mjög á að prófa skordýra- eitur. Skordýraeitursframleiðendum í Bandaríkjunum ber lagaleg skylda til að ráða óháða aðila til að prófa hversu vel ný skordýraeitur virka. Prófessorar gátu not- fært sér þetta og fengið ný skordýraeitur frá framleiðendum til að úða á mismunandi skordýr. Síðan skrifuðu þeir pappíra, m.a. um hvort skordýrin hefðu drepist. Þetta er auðvitað frekar ómerkileg fræðimennska, en á sínum tima var hægt að birta greinar um þetta, og ef þeir höfðu fengið nógu margar Veturinn 1982, meðan alltlék ílyndi. Kristján er hér í hópi samstúdenta. Hann ersjötti í röðinni frá vinstri afþeim sem standa. LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 28. APRÍL 1990 5

x

Lesbók Morgunblaðsins

Beinleiðis leinki

Hvis du vil linke til denne avis/magasin, skal du bruge disse links:

Link til denne avis/magasin: Lesbók Morgunblaðsins
https://timarit.is/publication/288

Link til dette eksemplar:

Link til denne side:

Link til denne artikel:

Venligst ikke link direkte til billeder eller PDfs på Timarit.is, da sådanne webadresser kan ændres uden advarsel. Brug venligst de angivne webadresser for at linke til sitet.