Lesbók Morgunblaðsins - 12.05.1990, Qupperneq 4

Breyskleiki
Macbeths
Harmleikurinn Macbeth eftir William Shake-
speare (1564-1616) hefur löngum átt gífurleg-
um vinsældum að fagna, jafnt hjá leikum sem
lærðum. Kemur hér til málsnilld höfundar en
þó sérstaklega djúpstæð innsýn hans í mann-
Macbeth ber helstu
einkenni klassísks
harmleiks:
Höfuðpersónan gerir
afdrifarík mistök; hún
lætur freistast og geldur
þess að lokum með lífi
sínu. En þar eð mistök
Macbeths eiga rætur að
rekja til mannlegs
breyskleika er okkur unnt
að öðlast samúð með
honum.
Eftir
BENEDIKT SIGURÐSSON
eðlið. Til marks um sígildi verksins nægir
að benda á óþrjótandi aðdráttarafl þess á
íjolum leikhúsanna sem og á breiðtjaldi.
Hver er Macbeth? Hver er þessi fræga
sögupersóna sem leggur fyrst líf sitt að
veði fyrir föðurlandið en neytir síðar órétt-
mæts valds síns með hroðalegum hætti?
Er Macbeth óveijandi grimmdarseggur eður
aðeins breyskur maður er fer villur vegar?
Hvert er erindi Macbeths á vorum tímum?
Hér leitast ég við að svara þessum spurning-
um.
Macbeth ber helstu einkenni klassísks
harmleiks: Höfuðpersónan gerir afdrifarík
mistök; hún lætur freistast og geldur þess
að lokum með lífi sínu.
En þar eð mistök Macbeths eiga rætur
að rekja til mannlegs breyskleika er okkur
unnt að öðlast samúð með honum.
í upphafi verksins er Macbeth göfug-
'menni. Hann leggur líf sitt undir í þágu
Duncans Skotakonungs og föðurlandsins er
hann ræður niðurlögum uppreisnarseggsins
Macdonwald sem er í liði með Noregskon-
ungi:
... Makdónald hinn grimmi,
sem helzt í uppreisn unir sínum hag,
svo mjög sem glæpa-eðlið á hann hleðst
með vöxtum, fékk úr Vestureyjum senda
hraðgönpsveit og sæg af málaliðum,
svo gæfan brosti við hans örgu uppreist
sem níðings hóra; en allt kom fyrir ekki,
því Makbeð, hetjan, - honum ber það nafn, -
bauð hamingjunni birginn, skók við loft
ijúkandi stál af vörmu víga-blóði,
og sem hreystinnar hugumdjarfí sonur
hjó hann sér braut
til móts við þrælinn; þar varð fátt um kveðjur,
fyrr en hann spretti á kvið hans uppí kjaft
og festi hausinn upp á voru virki.
Metnaður Macbeths eykst með sigrum
hans, og örlaganornimar koma til sögunn-
ar. Þær ljá metnaðargirnd Macbeths byr
Málverk af Macbeth eftir
enska málarann George
Cottermole (1800-1868).
En samviskan angrar Macbeth. Færir
hann sjálfur þung rök gegn því að myrða
konung:
... En slík verk
hefna sín þegar hér; vér kennurn aðeins
lexíur blóðs, er koma kennaranum
í koll að lokum. Skilsöm réttvísin
ber soradregg vors eigin eitur-kaleiks
að vörum sjálfra vor. Hér á hann tvenn grið;
ég er hans frændi, og þaráofan þegn, -
þung rök gegn slíkum glæp, - og gestgjafi,
sem vetja skyldi vegendum hans dyrnar
en ekki kreista kutann sjálfur. Loks
á Dúnkan þessi fagran valdaferil,
mildur og hreinn í stóru starfi; lof hans
mun hefjast upp sem engils lúðurraust
gegn þeirri Vítis grimmd sem dráp hans er.
Þá ber að minna á þá trú manna, að
konungur þægi vald sitt frá guði. Morð á
hendur honum stríddi því gegn eðli hluta
eða lögmálum náttúrunnar.
Togstreita er á milli skynsemi Macbeths
og tilfinninga. Skortir hann hugrekki eða
skap til að veita tilfinningum sínum útrás:
... Mig vantar
hvassbrýndan spora að höggva í síður viljans,
hef aðeins metnað, sem í söðul stekkur
og steypist yfir.
Hér kemur eiginkona Macbeths til sög-
unnar. Þar eð hún er stóra ástin í lífi Mac-
beths hrærir hún í honum. A móti fyrr-
greindum skynsemdarrökum Macbeths fær-
ir Lady Macbeth sér í nyt breyskleika hans
og æsir upp karlmannsímyndina:
Lafði Makbeð:
Var það drukkin von
sem skrýddi þig? Hefur hún sofið síðan?
en vaknar nú, og lítur græn og guggin
á léttúð sína! Svo skal héðanaf
hugsað til þinnar ástar. Ertu hræddur
að vera í dáð og dug sá serii þú ert
í hjartans girndum? Viltu þiggja það
sem óskir þínar dæma lífsins djásn,
en vera samt að sjálfs þín dómi bleyða,
sem felur ragmennskunni að vekja viljann
að dæmi kisu i kviðlingnum?
Macbeth reynir að verjast áeggjan eigin-
konunnar eins og göfugri hetju sæmir:
Ó, hættu.
Allt þori ég, sem hæfir heiðri manns,
og hver sem þorir meira, er ekki maður.
En hvassyrði Lady Macbeths rista djúpt:
Hvaða dýr lét þig ljúka upp þessu máli
fyrir mér? Maður varstu að þora það;
Álit eiginkonunnar vegur þungt í sjálfs-
ímynd Macbeths. Er harla niðurlægjandi að
vera álitinn skræfa af eiginkonu sinni. Mac-
beth er nauðbeygður til að sanna hugrekki
sitt og karlmennsku. Vegna þessara og fyrr-
greindra ástæðna lætur Macbeth undan
áeggjan konu sinnar og myrðir konung í
fastasvefni með aðstoð hennar.
I í hásæti konungs er Macbeth fjarri því
undir báða vængi og freista hans með spám
sínum. Auk tignar þeirrar sem Macbeth
hefur þegar öðlast, „Thane of Glamis“, spá
þær honum annarri til, „Thane of Cawdor“
og loks konungstigninni sjálfri.
Sigursæld Duncans konungs stafar fyrst
og fremst af fórnfýsi Macbeths Qg djörfung.
Svo uppsker hver sem sáir, segir máltækið.
Macbeth sáir hins vegar miklu en uppsker
lítið, aðeins eina nafnbótina til. Samkvæmt
ævafornu arfgengi konungsvalds nýtur
Malcolm, sonur konungs, að mestu upp-
skerunnar. Duncan konungur staðfestir
þessa lögskipan ríkisins með eftirfarandi
hætti:
... Þið synir, frændur, þjánar,
allir sem standið oss hið næsta, vitið,
að krúna vor skal koma í arfahlut
Malkólms, vors frumburðar, sem nú skal nefndur
Kumbralands-prins;...
Sjálfsvirðingu Macbeths er misboðið og
metnaðargirnd hans storkað. Fyrir eigin
atgervi, hugrekki og fífldirfsku hafa spár
nornanna að hluta ræst: Veidur hver á held-
ur. Svo þær megi rætast að fullu rekur
nauðsyn til að ryðja konungi úr vegi:
Makbeð (útsviðs):
Kumbralands-prins! ég hlýt um þröskuld þann
of þungt fall, nema stiga yfir hann.
Felið nú, stjömur, ljósin logabjört,
svo leynist ykkur girnd mín djúp og svört.
Auga, lít þú af hendi! hönd, lát gert
það helzt sem augans blöskrunar er vert!
Nornirnar þrjáir í ensku 18.
aldar málverki.