Lesbók Morgunblaðsins - 30.06.1990, Blaðsíða 7
ÞJOÐFRÆÐI
I
Eitt af verstu níðingsverk-
um Sturlungaaldarinnar
er án efa þegar Sturla
Sighvatsson sveikst að
frænda sínum, Órækju
Snorrasyni, og lét gera
tilraun til að blinda hann
og gelda. Það fór að vísu
betur en áhorfðist fyrir Órækju því Þorsteinn
langabein sem settur var til að vinna þetta
óhæfuverk særði hann aðeins á augum og
nam burtu annað eistað en lét hitt heilt. Af
frásögn Sturlu Þórðarsonar má ráða að Þor-
steinn hafí svikist um viljandi og látið Órækju
sleppa eins vel og kostur var á'. Svipuð örlög
hafði Gisur Þorvaldsson búið Hrafni Odds-
syni eftir Flugmýrarbrennu, en Gisur kenndi
Hrafni um brennuna, reyndar með nokkrum
rétti, því Hrafn hafði látið undir höfuð leggj-
ast að skýra Gisuri frá samsæri Eyjólfs ofsa
þótt honum væri kunnugt um það.
Gelding var ekki algeng
hefndar- eða refsiaðgerð
á Sturlungaöld, en dæmi
eru þó um slíkt og
stundum urðu þeir fyrir
þessu, sem ekki gátu
talizt aðalpersónur í
átökunum.
Eftir Guðmund J.
Guðmundsson
Gisur sagði síðar að hann vissi ekki hvað
það hefði verið sem olli því að hann hrinti
þessu ekki í framkvæmd. Ekkert skal fullyrt
um það hér hvort það voru heilladísir sem
héldu verndarhendi sinni yfir Hrafni Odds-
syni þennan dag eða hvort það var liðsafnað-
ur Oddaverja sem latti Gisur til stórræðanna
en Oddaveijar höfðu haft milligöngu milli
þeirra Hrafns og Gisurar í þessu máli og
reynt að sætta þá en þegar Gisur virtist
ótryggur skipuðu þeir sér í flokk með Hrafni.* 2
Gelding Sem Refsing
í heimiidum frá þessum miklu umbrota
tímum hef ég aðeins fundið þijú dæmi um
geldingar eða tilraunir til geldinga og þar
af eru þau tvo sem hér hafa verið nefnd og
minna varð úr en til stóð. Að þriðja dæminu
kem ég síðar.
í þeim lagabálkum sem varðveittir eru frá
þjóðveldisöld eru geldingar hvergi nefndar
sem refsingar en auðvitað er ekkert hægt
að fullyrða um það sem glatast hefur. í norsk-
um lögum er gelding til sem refsing en ekki
verður séð að þau ákvæði gildi um þau dætni
sem hér eru til umfjöllunar. Gelding er einn-
ig notuð til að hamla gegn fjölgun göngu-
manna en í því tilfelli er hún ekki hugsuð
sem refsing heldur sem fyrirbyggjandi samfé-
lagsleg ráðstöfun.3 *
Heimildir eru hins vegar til frá mörgum
löndum Evrópu um að hún hafi verið notuð
til að hefta pólitíska mótstöðumenn og má
nefna sem dæmi örlög Magnúsar konungs
blinda.1 í slíkum tilfellum hefur verið litið á
geldinguna sem táknræna aðgerð. Fyrir
kristni var konungdæmi, fijósenii og árferði
nátengt í hugum fólks og trú, því fijósamari
sem konungurinn eða höfðinginn var því
betra. Gelding konungs eða höfðingja hefur
því jafngilt því að hann væri settur af. Að
vísu áttu allir að verða orðnir kristnir þegar
þeir atburðir gerast sem hér er fjallað um
en það er kunnara en frá þurfi að segja að
lengi lifir í gömlum glæðum og minningin
um aðgerðir af þessu tagi gegn pólitískum
andstæðingum lifði. Hitt er aftur á móti
annað mál hvort menn gerðu sér nokkra
grein fyrir upphaflegri merkingu hennar eða
tilgangi.
Aðeins í einu tilfelli af þeim þrem sem við
þekkjum til hér á landi hefur tilgangurinn
verið sá að hefta hættulegan pólitískan and-
stæðing en það er þegar Gisur ætlaði að
gelda Hrafn. Einnig má hugsa sér að Gisur
sem búinn var að missa alla fjölskyldu sína
í Flugumýrarbrennu hafi hugsað sér að
ganga þannig frá Hrafni að hann yrði í svip-
aðri aðstöðu og myndi ekki eignast afkvæmi
upp frá því.
Tilgangurinn með geldingu Órækju er allt
annar og jafnvel enn óhugnanlegri. Ljóst er
af orðum Sturlu við Þorstein langabein að
geldingin hefur verið hugsuð sem hefnd
gangvart þriðja aðila. Sturla segir nefninlega
að nú skuli minnast Arnbjargar, konu
Órækju, og gelda hann. Ekki verður ljóst af
heimildum hvern þátt Arnbjörg átti í þeim
atburðum sem á undan voru gengnir en hún
var nú einu sinni systir Kolbeins unga og
ef nokkurt ættarmót hefur verið með þeim
systkinum má gera ráð fyrir að hún hafí
ekki latt stórræðanna. Hver svo sem ástæðan
var þá hefur Sturlu þótt það við hæfi að
senda henni heim bónda sinn blindan og
geldan.
Geltir Knútur Og Snorri
En víkjum nú frá þessum tveim tilfellum
og athugun það þriðja sem okkur er kunnugt
um. Það er að því er virðist eina tilfellið þar
sem geldingin er beinlínis hugsuð sem refsing
gagnvart þeim sem geltur er. Það er einnig
sérkennilegt við þennan atburð að hann er
jafnframt hluti af mjög undarlegri samsvörun
við atburði sem áttu sér stað langt úti í heimi
meira en 250 árum síðar.
í Grímseyjarför þeirra feðga Sighvatar og
Sturlu lét Sturla eftir að hann hafði sigrað
lið Guðmundar biskups m.a. taka presta tvo,
Knút og Snorra, og gelda.5 Engar heimildir
eru til um hvers vegna Sturla lét gera þetta.
Þegar nafni hans Þórðarson færði frásögnina
í letur mörgum árum síðar var tilefnið gleymt
en aðeins minningin um þennan voða atburð
lifði. Tilefni Grímseyjarfarar er hins vegar
vel þekkt. ~
Tumi Sighvatsson, bróðir Sturlu, hafði
rekið Guðmund biskup góða og lið hans frá
biskupsstólnum á Hólum. í febrúar 1222
lagði Eyjólfur Kársson fyrirliði bisklipsmanna
upp i leiðangur með harkalið mikið þ. á m.
þá Aron Hjörleifsson og Einar skeming. Þeir
komu Tuma að óvörum og vó Einar skeming-
ur hann eftir að hann hafði verið tekinn
höndum. Einar lést skömmu síðar en um
vorið söfnuðu þeir Sighvatur og Sturla liði
og héldu til Grímseyjar á eftir hópnum til
hefnda og eftir snarpan bardaga þegar búið
var að smala biskupsmönnum saman voru
þeir Snorri og Knútur teknir og geltir.
En víkjum nú til ársins 1478 og alla leið
suður á Italíu nánar tiltekið til Flórens. Þar
réðu ríkjum þeir bræður Lorenso og Giuliano
de Medici. Þeir voru manna snjallastir og
vitrastir en einnig hraustir og harðsnúnir.
Þeir bræður lentu í ónáð páfa sem þá var
Sixtus IV. Einnig hafði Medici-ættin æst
ýmsa af heldri borgurum Flórens gegn sér.
Með þátttöku páfastóls gerðu nú þessir góð-
borgarar samsæri og hugðust myrða þá
bræður. Tækifærið kom svo einn sunnudag
við hámessu í sjálfri dómkirkjunni. Þar var
Giuliano myrtur en Lorenso komst undan við
illan ieik. Af eftirleiknum er það að setja að
Lorenso og fylgismenn hans höfðu upp á
flestum tilræðismannanna og hefndu sín
grimmilega á þeim.
Hliðstæðir Atburðir
Ástæða þess að Lorenso komst undan
morðingjum sínum var sú að sá sem settur
hafði verið til höfuðs honum neitaði að myrða
hann vegna þess að verkið átti að vinna í
kirkju og bar fyrir sig trúarskoðanir. Þá
voru fengnir til verksins tveir prestar sem
hétu Antonio Maffen og Stefano de Bogn-
one. Þeir höfðu eins og gefur að skilja ekki
fengið þjálfun sem leigumorðingjar og þess
vegna mistókst þeim ætlunarverk sitt. Þeir
náðust báðir skömmu síðar og voru geltir
og síðan hengdir.6
Þegar þessir tveir atburðir, dráp Tuma
Sighvatssonar og Grímseyjarför annars vegar
og morðið í dómkirkjunni i Flórens hins veg-
ar, eru athugaðir koma í ljós ótrúlega marg-
ar samsvaranir með þeim. Tumi lenti í ónáð
Hólabiskups en þeir Medici bræður í ónáð
páfa. Tumi var veginn á biskupsetrinu og
dómkirkjustaðnum Hólum en Giuliano í dóm-
kirkjunni í Flórens. Þegar samsærismennirn-
ir ráðfærðu sig við páfa bannaði hann þeim
að drepa þá bræður en hvatti til að þeir yrðu
reknir úr borginni.7 Guðmundur biskup bann-
aði einnig sínum mönnum að gera Tuma
mein en bað þá að færa sér hann.8 í báðum
tilfellunum fara vegendurnir ekki að fyrir-
mælum kirkjuhöfðingjanna heldur drepa
fórnarlömb sín. Vel má vera að hinir geist-
legu höfðingjar hafí látið það á sér skiljast
að þeim væri ósárt þótt andstæðingarnir
væru látnir lúta ljánum þótt þeir yrðu emb-
ættis síns vegna að banna manndráp.
Þeir Lorenso og Sturla hefndu bræðra
sinna grimmilega og eru hin hörmulegu örlög
prestanna fjögurra hluti af þeirri hefnd.
Ekki veit ég hvort gelding var til sem lög-
bundin refsing fyrir drottinsvik á Ítalíu á
þessum árum og engar heimildir hef ég fyr-
ir því hvort þeir Antonio.og Stefano komu
fyrir rétt áður en þeim var refsað.
Eins og áður var getið er fátt vitað um
hlut þeirra Knúts og Snorra-í þeirra atburða-
rás sem leiddi til Grímseyjarfarar en hitt er
greinilegt að Sturlungar hafa talið sig eiga
sökótt við þá fyrst þeim voru búnar svo illar
píslir. Reyndar var það nú svo að þeir Knút-
ur og Snorri voru hinir verstu ribbaldar. Um
Knút er sagt að hann hafí verið ódæll og
embættislaus.9 Hann var veginn nokkru síðar
í Ólafsfirði og var píningarbróðir hans frá
Grímsey viðriðinn vígið, þ.e.a.s. ef Snorri sá
sem geltur var í Grímsey var sami maður
og Snorri prestur Þórálfsson sem féll í Flóa-
bardaga.10 . ,
Gæfumunur
Ekki eru þó enn upptaldar þær samsvaran-
ir sem. eru með þessum tveim atburðum.
Eins og kunnugt er þá komst Aron Hjörleifs-
son burt frá Grímsey og náði Sturla honum
aldrei. Bandamenn Sturlunga náðu Aroni að
vísu á sitt vald og munaði litlu að hann yrði
framseldur en ekkert varð úr því þegar á
reyndi. Þar varð gæfumunur á þeim Aroni
og Bernardo Bandini Baroncelli sem átti þátt
í vígi Giulianos en komst undan fyrir harð-
fylgi og alla leið til Istambul. Þar lét Tyrkja-
soldán handtaka hann og framseldi Lorenso
sem lét taka hann af lífi."
Líklega fáum við aldrei að vita fyrir víst
hvað það var sem þeir Snorri og Knútur
unnu sér til óhelgi enda ekki við því að bú-
ast að öll kurl komi til grafar þegar farið er
að athuga atburði sem gerðust fyrir 800
árum. Það var heldur aldrei ætlunin að upp-
lýsa þetta mál að fullu heldur aðeins að vekja
athygli á furðulegum samsvörunum milli
tveggja alls óskyldra atburða ef einhver kynni
að hafa gaman af að velta þeim fyrir sér.
Höfundurinn ercand.mag. í íslenzkum fræðum.
’Sturlungasaga I. Reykjavík 1946. Bls. 395.
2 Sturlunga I. Bls. 502.
3 Lúðvík Ingvarsson. Refsingar á islandi á þjóðveld-
istímanum. Reykjavík 1970. Bls. 381 og 411.
1 Heimskringla, Reykjavik 1944. Bls. 683.
1 Sturlunga I. Bls. 292.
• Hibbert, ChristQpher. The Rise and Fall of the
Houseof Medici. Harmondsworth 1983. Bls. 141.
7 The Rise and Fall . . . Bls. 133.
6 Sturlunga I. Bls. 288.
8 Sturlunga I. Bls. 337.
Sturlunga II. Bls. 64.
" The Rise and Fall... Bls. 142.
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 30. JÚNÍ 1990 7