Lesbók Morgunblaðsins - 17.11.1990, Blaðsíða 10

viljað búa í Bandaríkjunum, þar sem þú
mætir meiri skilningi og selur flest verk
þín?“
„Það er engan veginn nauðsynlegt núna
að búa þar sem markaðurinn er. Ég hef
verið vestra tíma og tíma, til dæmis í New
York, þar sem margir myndlistarmenn hafa
sózt eftir því að búa. Ég man, að þar hitti
ég eitt sinn íslenzkan málara, Gunnar Örn,
sem er nú fluttur út í sveit, - og við vorum
sammála um, að það væri allavega betra
að búa einhversstaðar annarsstaðar en í
New York.“
Enda þótt Odd Nerdrum hafi aldrei gert
frávik frá þeirri málunartækni, sem byggir
á lagskiptingu og ákveðnu gegnsæi litarins
í anda Rembrandts og annarra fyrri alda
stórmeistara, hefur orðið umtalsverð breyt-
ing á sjálfu myndefninu. Hann var framan
af, og er kannski enn anarkisti, og þess-
vegna hafði hann á sínum tíma samúð með
öðrum anarkistum, sem vildu kollvarpa þjóð-
félaginu með hryðjuverk að vopni. Þetta
sýnist í andstöðu við húmaníska afstöðu
hans núna. Engu að síður málaði hann á
árunum 1977-78 mynd sem heitir „Morðið
á Andreas Baader“. Þessi þýzki hryðju-
verkamaður týndi lífí í fangelsi eins og
menn muna.
Odd Nerdrum hafði þá hrifizt ákaflega
af barokmálaranum Caravaggio, sem lagði
áherzlu á styrkleika ljóss og skugga. Meint
morð á Baader sviðsetti Odd Nerdrum og
málaði í anda Caravaggios. Síðar málaði
hann sitt mesta verk til þessa, Bátafólkið,
þar sem hann fjallar um raunir þeirra, sem
lögðu út á hafið frá Víetnam og urðu oft
bráð ræningja. Myndin minnir talsvert á
skipbrotsmannafleka Gericaults, sem sjá
má í Louvre í París og flestir listunnendur
þekkja.
Bátafólkið stóð raunar sem tákn fyrir
annað, byggt á heimspekilegum vangavelt-
um undir áhrifum frá Beaudelaire og Sar-
tre. Þarmeð urðu þáttaskil, því Oddur fór
að efast um yrkisefnið. Um tækni sína hef-
ur hann hinsvegar aldrei efast.
„Náttúran er það eina sem hægt er að
treysta", sagði hann jjm þessar mundir; það
var um 1980. Samt gat skoðun Odds á
unaði náttúrunnar ekki fallið í hefðbundinn
farveg. Um það vitnar málverk hans af
ungri konu, sem gengur örna sinna úti í
skógi - eins náttúruleg athöfn og framast
má verða. Oddur vildi láta þessa mynd verða
framlag sitt til haustsýningar í Oslo, en
henni var hafnað. Myndefnið þótti ekki
„pent“. En eftir að hafá séð þessa mynd í
Oslo 1982, varð fyrrum lærifaðir Odds, Jó-
sef 'Beuys sannfærður um hæfileika nem-
anda síns.
Frá barnæsku hafði Oddur verið gagntek-
inn af rökkrinu, skilum dagsbirtu og myrk-
urs, þegar stundum er því líkast að allt
standi ■ kyrrt á himni og jörðu. Stundum
bendir birtan í myndum Odds þó fremur til
fyrstu skímu morgunsins. í einni slíkri frá
1986, situr nakinn maður með prik og byssu
og skinn yfír sé L miðju þvílíkrar auðnar,
að það gæti verið á Sprengisandi. Hann
hefur hreinsað grófasta grjótið af melnum
í kringum sig og raðað steinum í hring, líkt
og til að helga sér reit - eða er þetta ef til
vill helgiathöfn?
Myndir Odds eru bæði heimspekilegs og
skáldskaparlegs eðlis. Sviðsetningar hans
verða ekki sízt dramatískar í þessu hálf-
rökkri, sem umlykur auðnina; birtan er
jafnan handan við sjóndeildarhringinn.
Morgunskíman er stundum blandin óhugn-
aði, til dæmis í „Svarta skýinu", einnig frá
1986, þar sem maður og kona virðast hafa
átt næturstað í auðninni; maðurinn vaknað-
ur og bendir á svart og óhugnanlegt ský,
sem er einhvernveginn öðruvísi en venjuleg
ský. Og líkt og Rembrandt hefur Oddur
málað sinn næturvörð. Sá er nú heldur bet-
ur ólíkur þeim glaðbeitta næturverði
Rembrandts. Sviðið er auðnin, rétt einu sinni
og birtan er á mörkum dags og nætur. Fimm
sofandi persónur, hálfnaktar, liggja í hring
og virðast ekki hafa annað meðferðis en tvo
hríðskotariffla. Inni í þessum hring sofandi
manna - eða, dauðra - heldur nætuivörður-
inn vöku sinni; hann húkir á hnjánum og
styðst við hækju, úrvinda þegar dagurinn
rís og fyrstu geislarnir lýsa upp sviðið.
Það fer ekki milli mála þegar rætt er við
Odd, að hann er bæði gáfaður og hugsandi
maður. Hann er víðlesinn og er meðal ann-
ars vel að sér í íslendingasögum. Ekki kom
það fram í tali okkar, en Gunnar Dungal í
Pennanum, sem þekkir hanp og hefur verið
með honum á ferðalögum hér, segir að það
sé með ólíkindum hvað hann man úr sögun-
um. Til dæmis kunni hann utanað kafla úr
Njálu, þar sem sagt er frá atburðum'a Al-
þingi. I Eglu vitnaði hann þó oftast.
GÍSLI SIGURÐSSON
Yagninn
Smásaga
eftir ÞÓRUNNI
GUÐMUNDSDÓTTUR
Ráðvillt, ein, dagsljósið
dvínar, lífsneistinn Ijarar
út. Hvergi hrærist hver-
dagssál, né perla eða sál
umlukt blómum. í auð-
■ mýkt leita ég lífneistans,
þess undraljóss, flóð-
öldu þess er koma skal
í ;evi hverrar sálar.
Ég er stödd í húsi, sem ég vil ekki eiga
heima í og er mér ókunnugt og framandi.
Einmanaleikinn umlykur mig. Reyni að biðja
til Guðs, en ég skil ekki svör hans, ef til
vill heyri ég þau ekki?
Það logar kerti á borði í þessu ókunnuga
húsi. Ég og kertið með logann, er minnir á
liðna tíð og hversu langt ég er komin frá
uppruna mínum og hve viilt ég er. Minnir
mig á hve lífið líður hratt þar sem ég er í
þessu ókunnuga húsi. Út um gluggann sé
ég myrkrið og heyri í vindinum, sé regndro-
pann á rúðunni. Þarna úti er veröldin sem
hrakti mig inn í þetta ókunna hús.
EIN, það læðist að mér sársauki sem
nístir sál mína. Sorg, það sest að mér ekki.
Tárin streyma fram, óhindrað. Ég er að
syrgja eitthvað sem ég sakna en er dáið eða
var kannski aldrei til? Grátur minn bergmál-
ar í þessu ókunnuga húsi. Þegar hann fjarar
út fyllist það óbærilegri þögn, tómi, sem
er jafnvel enn verra en gráturinn.
Ég horfi á kertið, sé þig og minningin
verður lifandi í loganum. Oljósar myndir og
brot þess sem var birtast þér nú. Þú og ég.
Við. Mynd þín brosir, skuggi á vegg, dökk
augun seiða og vindurinn verður að rödd
sem hvíslar. Komdu, þú ert mín, ég hef
beðið, komdu . . .
Ég heyri kall fyrir utan gluggann. Ég
er tilbúin. Geng í átt að glugga þessa ókunn-
uga húss, opna hann og um leið lýsir elding
inn í húsið og vindurinn nær að slökkva ljó-
sið á kertinu.
I hræðslu og örvæntingu tek ég að leita
að dyrunum. Húsið á engar dyr fyrir mig.
Ég er fangi þess. Vindurinn sem áður
hvíslaði kæfir nú örvæntingarfull óp mín
og blæs um húsið, eltir mig. Að lokum hníg
ég niður og allt verður svart.
Þrautin kemur frá Guði, en lífið er ráð-
gáta. í lituðu glei'i og tæru vatni skynja ég
leyndarmál. Kynjadýr segja mig gifta sorg-
inni og ég sé föst í vef fortíðar, vef sem
aðrir ófu en ég festist í.
Lausnari minn situr ósýnilegur í þessu
ókunnuga húsi, sem aðeins einn lykill geng-
U!* að. Ganga okkar hefur verið löng. Það
veist þú, er bíður mín?
Viltu sá.tt, nei? Ég hef þolinmæði, enda
eymdin orðin mín fylgikona.
Vagninn kom og þú fórst.
Vagninn stoppaði víða. í heitum og fram-
andi löndum og í örmum framandi ástar
skildir þú eftir smáar hendur, því þú vildir
lengra. Vagninn kom víða við. Brátt kom
inn mær er leiddi þig á kaldari slóðir og
hélt með þig til Bjarnarlands, þar sem því
hatri var sáð er varð ógæfa þín.
Hún brennimerkti þig með hatri sínu og
brostnum draumum. Saman deilduð þið von-
leysinu sem ríkti í kringum Bjarnai-mey.
Þú vildir burtu sem áður, en hún kvaldi þig
og leitaði þig uppi hvert sem þú fórst. Stund-
um varð þér hugsað tii smárra handa í heitu
landi.
Og einn dag í reiði og með allt hati-ið
innanborðs hélstu áfram í vagninum. Þú
forðaðist fólk, þú hræddist jafnvel sjálfan
þig-
Það var nótt og hún kom til þín. Hún
var ekki hrædd. Tók í hönd þína og leiddi
þig út úr myrkrinu. Þið settust undir fagran
hlyn í fullum skrúða og er birti af degi og
sólin skein, fannst fyrir trega. Það var sem
þú værir rekaid í þessum heimi og öll þín
sálarsár ættu rætur hjá þessum hlyni. í
marga daga varstu með óráði, en hún var
hjá þér, hjúkraði þér. Ilún sagði aldrei orð
og þú undraðist hvaðan hún kæmi, var hún
af þessum heimi?
Nótt eina vaknaðir þú og hún sat ekki
hjá þér. Hræðslan gi’eip þig, þú varst aftur
einn. í örvæntingu tókstu til við að leita.
Þú fannst hana ekki en þegar tárin runnu
niður kinnarnar og þig langaði til að kveðja
þennan heim, komstu auga á hana við læk
þar sem hún laugaði sig, nekt hennar spe-
glaðist í tunglsljósi. Þú varst sem bergnum-
inn, þorðir varla að anda, hún kynni að
hverfa. Hægt sneri hún sér við og leit á
þig, rétti út hendurnar og sem í draumi
runnu þið saman í eitt, lfkt og lækurinn.
Það sem eftir lifði sumars varstu hjá
henni, er þú kaust að nefna álfkonuna þína,
án orða leiddi hún þig um fagra skóga og
kenndi þér að meta fegurð þess sem Guð
gaf okkur. Þú varst sem ölvaður af allri
þessari fegurð sem þú hafðjr talið sjálf-
sagða. Þannig leið sumarið og senn tóku
trén að fella lauf.
Einn dag tók álfkonan hönd þína og leiddi
þig aftur að trénu þar sem þú hafðir upphaf-
lega hitt hana. Þú vissir þá að það var kom-
ið að kveðjustund. Nú var það ekki þú sem
kvaddir. Nei, þú varst sendur á brott, þið
lásuð tregann í augum hvors annars. Hún
hafði verið þér vin í eyðimörk, hvíld, and-
lega sem líkamlega. Álfkonan þín lagði höf-
uð þitt í kjölty sér sem forðum daga og
strauk þér um ennið. Það sveif svefnhöfgi
á þig. Úndurfögur rödd hvíslaði í eyra þér:
Þessi lykill gengur að hamingju þinni, en
sama hversu margar hurðir eða skrín þú
reynir að opna, þá gengur hann aðeins að
einni.
Þegar þú vaknaðir varstu aftur í vagnin-
um, var þetta allt draumur? Nei í lófa þínum
var lykill úr skíra gulli. Þú tókst skóreim
og festir lykilinn á hana og settir um háls
þér.
Þú vissir ekki frekar en fyrr hvert ferð-
inni var heitið. Og lengi varstu ráðvilltur
og hungraður í þessum vagni er sífellt var
að skipta um farþega. Þannig sástu margt
fólk koma og fara, fólk sem brosti og einn-
ig andlit böðuð tárum, vonsvikið og deyjr
andi fólk. Enginn virtist sjá þig. Sú hugsun
hvarflaði að þér hvort þú værir lifandi í
raun og veru.
Þú varst hættur að taka eftir þegar vagn-
inn stoppaði.
Það var niðamyrkur. Hvar var vagnstjór-
inn, farinn? Þú varst órölegur. Vagninn var
staddur á sléttu þar sem ekkert lifandi sást.
Og þegar þú yfirgafst hann vissir þú að
þetta var endastöð þín. Ósjálfrátt leitaðir
þú að lyklinum. Hann var á sínum stað.
Þú hafðir ekki gengið lengi er á vegi
þínum varð gamall maður. Hann virtist
tímalaus. Hann sat.á steini og studdist við
staf, hvítt sítt hárið bar þess vott áð hann
hafði lifað lengi. Hann hafði augsýnilega
átt von á þér. Hann tók fram skinnbelg og
bauð þér að dreypa á. Sjálfur drakk hann
ekki. Sem fyrr kom hann þér á óvart þegar
hann spurði um lykilinn. Hamingjan finnst
ekki nema þú hafir eitthvað að gefa sjálf-
ur, sagði öldungurinn, hvað hefur þú að
gefa? Þig setti hljóðan, en öldungurinn hélt
áfram. Hingað til hefur þú þegið, farið og
komið, allt eftir eigin hentugleika, hver er
þín ábyrð? Þú átt ekki svör við þessum
spurningum. En þar sem þú átt eitt tæki--
færi eftir skulum við sjá hvað verður. Hér
muntu hitta mig að ári og ég segi þér hver
örlög þín verða. Öldungurinn benti þér á
stíg sem þú skyldir fylgja.
Þú lagðir nú af stað eftir stígnum, sam-
kvæmt ráði öldungsins. í fyrstu gekk allt
vel. En er á gönguna leið, varð stígurinn
illfær. Það lá við að þú gæfist upp. En það
nægði að snerta lykilinn. Gangan var löng.
Hendur þínar og fætur voru flakandi sár
eftir klifur í klettum og göngu á grýttum
stígum. Vatnslaus og yfirkominn af þreytu
varstu kominn að því að gefast upp. Þú
gerðir einungis greinarmun á nótt og degi.
Vissir ekki hve löng ganga þín hafði verið.
Þú ákvaðst að láta fyrirberast undir skugg-
sælu tré. En þá skaut upp minningu um
Álfkonuna þína. Svo þú hélst áfram
göngunni sem virtist ætla að verða enda-
laus. En þá skyndilega og svo óvænt að þú
hélst að þú sæir ofsjónir, blasti við þér feg-
ursti staður sem þú hafðir nokkru sinni
augum litið. Lítill skógivaxinn dalur með
lækjum og fuglasöng. Nokkur hús sem
mynduðu kjama. Aðeins eitt þeirra skar sig
úr. Hvítt og hátt í hlíðinni, hreykið af því
að vera þarna. Við hin húsin voru konur
að verki og er lengra var litið sást þú hvar
karlmenn voru við vinnu á engjum. Börn
léku sér við hlið kvennanna. En í stóra hvíta
húsinu voru hlerar fyrir gluggum og enga
hreyfingu að sjá. Þar bjó kona sem talin
var heiðin. Þú leiddir hjá þér þorpið, en
stefndir beint að þessu húsi. Lengi hafðir
þú bankað, en enginn svaraði. Þá kom þér
til hugar að nota lykilinn góða. Hægt opnað-
ir þú dyrnar að hamingju þinni og konan
virtist ekkert undrandi yfir komu þinni.
Lengi undir þú hag þínum vel í þessum
fagra afskekkta dal. Gat slík hamingja ver-
ið til? Innst inni varstu hræddur, minntist
orða öldungsins góða, þegar hann spurði
þig: „Hvað hefur þú að gefa?“
Svo var það óveðursnótt eina að barið
var á dyrnar í húsinu hvíta. Og þegar þú
opnaðir dyrnar mætti þér Bjarnarmey, með
allt hatrið, hún reif þig á brott með sér,
burtu. Hamingjulaus varst þú aftur staddur
í myrkri. Leið ykkar lá framhjá öldungnum
góða. Þegar hann sá þig með Bjarnarmey,
sagði hann: Jæja, nú eru þín örlög ráðin.
Þú verður þinn eigin sálarfangi, því þú hafð-
ir ekkert að gefa.
En heiðna konan bjó yfír leyndarmáli, sem
þú þekktir ekki. Hún fæddi son. Og hann
erfði lykilinn. Hamingjan varð hans, því
hann kunni það sem þú lærðir aldrei — að
gefa.
Og húsið beið hans.
Höfundur er ung kona i Reykjavík.