Lesbók Morgunblaðsins - 17.11.1990, Blaðsíða 16

RANNSOKN I R A ISLANDI
Umsjón: Sigurður H. Richter
Ljósmynd: Landmælingar íslands.
Alverið og lífríki sjávar
Loftmynd Landmælinga ís-
lands af álverinu í Straumsvík,
tekin 1988. Núverandi ker-
brotagryfja er merkt með A,
en eldri gryfja með B.
Þekja klóþangs (í %) í mismikilli fjar-
lægð frá núverandi kerbrotagryfju í
Straumsvík. Sex stöðvar voru kannaðar
með 0,5 m hæðarbili á alls sex sniðum
niður eftir fjörunni.
Þekja skúfaþangs (í %) í mismikilli fjar-
lægð frá eldri kerbrotagryfju við
Staumsvík. Fjórar til sex stöðvar voru
athugaðar með 0,5 m hæðarbili á fimm
sniðum niður eftir fjörunni.
Iálverinu við Straumsvík fellur til allmikill fastur úr-
gangur. Að allega er um að ræða kerfóðringar.
Þessum kerfóðringum er komið fyrir í gryfjum í
fjörunni við Straumsvík eftir ákveðna meðferð með
vatni. Sjór á greiðan aðgang að þessum kerbrota
Mengun frá álverum
hefur verið mjög til
umræðu að undanfórnu.
Nær eingöngu hefur verið
Qallað um loftmengun í
því sambandi, en frá
álverum kemur einnig
fastur úrgangur. Er þessi
úrgangur skaðlaus? Hafa
kerbrotagryQur við
Straumsvík áhrif á lífríki
í fjöru og á grunnsævi?
Eftir AGNAR
INGÓLFSSON
og JÖRUND
SVAVARSSON
gryfjutn. Ýmis efni gætu þá skolast út í
sjóinn og hafa margir haft af þessu töluverð-
ar áhyggjur. Stjórnendur álversins eru hins
vegar á þeirri skoðun að kerbrotin séu með
öllu hættulaus lífríkinu og kóma þar m.a.
við sögu efnafræðilegir eiginleikar sjávar.
Rannsóknir Líffræði-
STOFNUNAR
Þar sem hér er á ferð nokkurt álitamál
ákvað stjórn íslenska álfélagsins að fela
Líffræðistofnun háskólans að gera ná-
kvæma rannsókn á lífríki umhverfis ker-
brotagryfjur við Straumsvík á árinu 1989.
Ahersla var lögð á að kanna lífríki fjöru
og sjávarbotns við kerbrotagryfju inni í
Straumsvík, sem verið hefur í notkun síðan
1984, en einnig'var rannsakað fjörulíf við
eldri kerbrotagryfju sem hætt var að nota
1985. Sú gryfja er utan við Straumsvík
fyrir opnu hafi.
Rannsóknaraðferðir
Gerð var nákvæm úttekt á lífríkinu í
mismikilli fjarlægð frá kerbrotagryfjunum.
Stöðvar voru staðsettar við gryfjurnar og
síðan með ákveðnu millibili í allt að 500 m
fjarlægð frá þeim. Tekin voru sýni í fjöru
þegar lágsjávað var og þekja þörunga og
dýra könnuð. Við athuganir á sjávarbotni
neðan fjöru var notuð neðansjávarmynda-
vél. Kafarar tóku myndir á botni á fyrirfram
ákveðnum stöðum og myndirnar voru notað-
ar til þess að fá upplýsingar um magn
hinna ýmsu þörunga- og dýrategunda. Jafn-
framt var gerð sérstök könnun á dýralífi
sem finnst í festum stórþarans, þ.e.a.s. í
hinum svokBlluðu þöngulhausum.
LÍFRÍKIÐ VIÐ NÚVERANDI
Kerbrotagryfju
Lífríki í Straumsvík reyndist auðugt en
hið mikla ferska vatn sem Streymir í gegn-
um hraunið, og kemur til sjávar í víkinni,
mótar þó lífríki fjörunnar nokkuð. Ekki var
unnt að greina neinar breytingar á lífríkinu
sem setja mátti í samband við mengunar-
áhrif frá núverandi kerbrotagiyfju. Lang-
flestar tegundir voru ámóta algengar ná-
lægt og fjarri kerbrotagryfjunni og er al-
gengasta þangtegundin í fjörunni þarna,
klóþangið, dæmi um það (sjá mynd). Orfáar
tegundir sýndu marktækar breytingar á
Lífríki á botni sjávar á 3 m dýpi við núverandi kerbrotagryfju. Á myndinni má
m.a. greina öðu, skollakopp og stórkrossa. Einnig sést ramminn sem
myndavélin var látin standa á.
magni og voru sumar algengari nálægt
gryfjunni (steinskúfur, sem er grænþörung-
ur í fjörunni, er dæmi), en aðrar tegundir
viitust þrífast best fjarri henni (klettadoppa
er dæmi). Líklegast er að aðrir umhverfis-
þættir en mengun valdi þessum breytingum,
t.d. mismikið skjól fyrir úthafsöldunni. Eng-
ar marktækar breytingar urðu á tegunda-
fjölda með fjarlægð frá gryfjunni (sjá
mynd), en tegundafjölbreytni getur verið
næmur mælikvarði á mengun.
Fjöldi tegunda á stöð í mismikilli fjar-
lægð frá núverandi kerbrotagryfju í
Straumsvík. Eins og eðlilegt er fækkar
tegundum eftir því sem ofar dregur í
fjörunni, en fjarlægð frá gryfju skiptir
ekki máli.
Breytingar Við Eldri
Kerbrotagryfjuna
Við gömlu kerbrotagryfjuna varð hins
vegar allt annað uppi á teningnum. Greini-
legar breytingar urðu á lífríki fjörunnar
nálægt gryfjunni en á þann veg að margar
tegundir urðu algengari og heildarfjöldi teg-
unda jókst þegar nær dró gryfjunni. Skúfa-
þangið er eitt dæmið af mörgum um tegund
sem virtist þrífast best nálægt gryijunni
(sjá mynd).
Þessar breytingar eru að sjálfsögðu þver-
öfugar við þær sem búast hefði mátt við
ef verulegrar mengunar gætti frá gryfj-
unni. Enn er óljóst hvað veldur þessum
breytingum en menn hafa leitt hugann að
sorphaugum Hafnarfjarðar sem um árabil
voru í fjörunni austan gryfjunnar, einnig
að laxeldisstöðinni sem um skeið var starf-
rækt þar, svo og að úrgangi frá iðnaðar-
rekstri austan við Straumsvík. Greinilega
er brýnt að rannsaka þetta nánar.
LOKAORÐ
Þessar rannsóknir hafa ekki sannað að
kerbrotagryfjur í fjörunni við Straumsvík
séu hættulausar, Þær benda hins vegar til
þess að áhrif þeirra á samsetningu lífríkis-
ins og magn einstakra tegunda séu óveruleg
ef nokkur. Til frekari öryggis væri æskilegt
að mæla nokkur hugsanleg mengunarefni
í lífverum við gryfjurnar.
Agnar Ingólfsson er prófessor í vistfræði og
Jörundur Svavarsson dósent í sjávarlíffræði.
Báðir starfa við Líffræðistofnun Háskóla fs-
lands.