Lesbók Morgunblaðsins - 01.12.1990, Blaðsíða 4

f sérhverjum moll
liggur dúr í leyni
ftirvæntingarfullir áheyrendur hafa fyllt tón-
leikasalinn til að sjá og heyra einn mesta hljóm-
sveitarstjóra sem fram til þessa hafði komið
fram. Það höfðu farið spurnir af þessum Norð-
manni og einstæðum hæfileikum hans, bæði
Joha.il
Svendsen á
yngri árum.

rUjiP'
Jolian
Svendsení
vosklæðum
ííslands-
ferðinni.
Um JOHAN
SVENDSEN, sem talinn
er með fremstu
tónskáldum
Norðurlanda og var að
auki einn eftirsóttasti
hljómsveitarstjóri
heimsins á síðustu öld.
Greinin er í tilefni 150
ára fæðingarafmælis hans
og verður þess minnst í
Norræna húsinu á
morgun.
Eftir FINN
BENESTAD
sem tónskálds og stjórnanda. Hann stígur
upp á pallinn. Öruggur og sigurviss. Þegar
með fyrstu sveiflu sprotans nær hann að
heilla bæði hljóðfæraleikarana og áheyrend-
ur. Allt hans fas ber vott um kraft og styrk
og rósemi, sem er svo einkennandi fyrir
hann, færist samstundis yfir hljómsveitina
alla og hún leikur af mikilli einbeitni. Stjórn-
andinn þarf ekki að viðhafa mikla tilburði
til að ná henni á sitt vald. Jafnvel í minnstu
hreyfingu hans — og í árvökulu augnaráði
— greina hljóðfæraleikararnir sérhveija
ætlun hans og það gneistar beinlínis milli
hljómsveitar og stjórnanda. Aldrei fyrr hafa
hljóðfæraleikararnir kynnst jafn þróttmikl-
um og taktvísum stjórnanda.
Þetta er dæmigerð ímynd tónleika á árun-
um kringum síðustu aldamót. Þeir gætu
hafa farið fram í Kristianíu, Kaupmanna-
höfn, Stokkhólmi, Lundúnum, París,
Moskvu eða Vín. Alls staðar var Johanni
Svendsen, þessum rismikla hljómsveitar-
stjóra norðan frá Noregi, fagnað sem einum
mesta stjórnanda síns tíma. Og hans eigin
tónsmíðar fóru einnig sigurgöngu um tón-
leikahallir heimsins. Sem tónskáld átti hann
á velmektarárum sínum meiri vinsældum
að fagna en nokkur annar norskur tónsmið-
ur, að Edvard Grieg meðtöldum.
Borgardrengur, Fæddur
Á Mikilvægum Tíma
Sagan segir að Johan Svendsen hafi litið
heimsins ljós í Mollergötu í Kristianíu (Ósló)
um það bil á þeim stað þar sem lögreglustöð-
in, „Mollersgata 19“, var seinna byggð.
Fæðinguna bar upp á 30. september árið
1840. Og einmitt þetta ár barst fyrsti and-
blær þeirra vorvinda, sem brátt áttu eftir
að leika um norskt menningarlíf, þegar
ungir og hæfileikaríkir menn frá ýmsum
stöðum í landinu komu fram á sjónarsviðið.
Þrítugur Bergenbúi, Ole Bull, sannkallaður
farand-boðberi norskrar tónlistar, frumflutti
verk sitt „Norges Fjelde“, þar sem hápunkt-
urinn var ósvikið norskt þjóðdansastef í
þrískiptum takti. Organistinn Ludvig M.
Lindeman frá Þrándheimi, gerði heyrinkunn
þetta ár fyrstu þjóðlög sem hann hafði safn-
að, og Halfdan Kjerulf frá Kristianíu, gaf
útTyrsta rómönsusafn sitt. Árið 1842 fædd-
ist Rikard Nordraak, sá sem samdi lagið
við norska þjóðsönginn, og ári síðar Edvard
Grieg.
Föðurætt Johans Svendsens var frá Sand-
vær í skógunum við Löginn, suður af Kóngs-
bergi. Faðir hans, Gullbrand (1817-1900),
fór ungur til höfuðborgarinnar að læra til
tónlistarmanns. Hann var tekinn inn í hljóm-
sveit hersins og lék þar aðallega á kornett.
En jafnframt .lagði hann stund á nám í fiðlu-
leik og eftir dvöi sína í lúðrasveit hersins
gerðist hann tónlistarkennari og lék í fjölda
hljómsveita, bæði sem fiðlu- og lágfiðluleik-
ari. Móðir Johans, Pernille Marie Jonasdatt-
er Elg (1815-1890), kona með fagra söng-
rödd, var ættuð frá Fábergi við Lillehammer.
Sambúð þeirra hjóna gekk þó ekki sem
best og þegar Johan var 11 ára gamall,
skildu þau.
ÞRÖNGURKOSTUR
Þröngur kostur fjölskyldunnar setti mark
sitt á æsku Johans. Matur var oft af skorn-
um skammti og drengurinn, sem síðar varð
stæðilegasti maður, var á uppvaxtarárunum
bæði mjór og renglulegur. Faðir hans brýndi
fyrir honum að bíta á jaxlinn og láta ekki
bugast. Þegar Johan var fimm ára fékk
hann alvarlega_ mergbólgu sem skera varð
hann upp við. Á þess að deyfa skar læknir-
inn djúpt í fótlegg drengsins, alveg inn í
bein, þar sem hann nam vítisstein á brott
úr opnu sárinu. Drengurinn hvorki æmti
né skræmti. Tárin hrundu hins vegar niður
kinnar föður hans, sagði Johan seinna.
Aðalhljóðfæri Johans var fiðla, en líkt og
faðir hans var hann tekinn inn í herhljóm-
sveitina, þar sem hann var „blásari" með
klarinett sem skylduhljóðfæri. Hann spilaði
líka með leikhúshljómsveitum höfuðstaðar-
ins og vann sér við og við inn aukapening
með því að leika fyrir dansi í samkvæmum
heldra fólksins.
Snemma hóf hann að semja sína eigin
tónlist. Árið 1854 skrifaði hann polka sem
hann kallaði „Anna“ og tveimur árum síðar
samdi hann valsabálkinn „Til sæters" („Að
setri“). Smám saman barst frá honum fjöldi
valsa og marsa sem gefa glöggt til kynna
næmi hans á sviði tónlistar. Það er athygli
vert að hann skrifaði verk fyrir stóra hljóm-
sveit — án þess að hafa lært hljóðfæra-
útsetningu. En æfingin sem hann fékk við
þessi skrif og handbragðið sem hann lærði,
átti hvort tveggja eftir að koma honum að
gagni síðar.
Á miðju sumri 1862 venti hann sínu kvæði
í kross og fluttist að heiman. Hann stefndi
á nám í tónlistarháskóla í Þýskalandi. Hann
vildi læra allt frá byijun. Minnstu munaði
þó að allt færi í vaskinn þegar peningana
þraut. í Lubeck hitti hann góðu heilli
sænsk-norska ræðismanninn Carl Fr. Leche
sem hljóp undir bagga með honum og bætti
úr hans sárustu neyð. Eftir ýmsar flækjur
fékk hann loks styrk frá sjálfum Carli XV
til náms í Tónlistarháskólanum í Leipzig,
þaðan sem Grieg hafði útskrifast ári fyrr.
Jöhan innritaðist í skólann í desember 1862.
NÁMSÁR OG TÓNSMÍÐAR
Námsárin í Leipzig sá hann síðar sem
hamingjuríkasta tímabil ævi sihnar. Hann
drakk í sig allan þann vísdóm sem hann
komst yfir og var brátt álitinn einn besti
nemandi skólans. Eftir tveggja ára nám í
fiðluleik hjá þeim fræga Ferdinand David,
fékk hann afdrifaríka taugabólgu í vinstri
4