Lesbók Morgunblaðsins - 25.05.1991, Blaðsíða 9

En þetta fiðluspil hefur víst ekki altekið
hinn unga Sámal. Og um líkt leyti gerðist
það raunar, að á hann tók að herja húðsjúk-
dómurinn psoriasis, sem versnaði fljótlega
svo að hann var lagður inn á sjúkrahús þar
til hann komst aftur heim til Færeyja. Svona
fór um sjóferð þá.
Næst gerði hann atlögu að kennaraskól-
anum, en þá versnaði þessi þráláti húðsjúk-
dómur svo, að hann gafst upp og hélt dapur
í huga heim til Mykiness. Og þá fór hann
að mála.
Það hafði áreiðanlega sín áhrif, að suma-
rið 1924 kom sænski fugla- og landslags-
myndamálarinn Gislander til Mykiness. Ekki
hefur hann þótt neinn stórsnillingur, en
myndir hans urðu hinum unga Sámal sem
opinberanir. Hann elti Gislander um eyjuna
og horfði á hann mála. Og úr tómu litatúp-
unum, sem Gislander hafði fleygt frá sér,
kreisti Sámal hveija ögn sem eftir var og
málaði með því sjálfur. Næstu árin var hann
áfram í Mykinesi og gekk að hveiju sem
gafst til sjós og lands. Föðurbróðir hans í
Kaupmannahöfn útvegaði liti og annað sem
þarf til málverks og jafnframt vinnunni
sökkti hann sér af kappi í myndsköpun.
í bókinni er mynd frá þessum tíma:
„Mykinesbygd 1926“. Hann nær strax
undraverðri heild í litina, en útfærslan er
samkvæmt raunsæisstefnunni; hver glugga-
póstur á sínum stað, hver steinn í gijótgörð-
unum, sem umlykja túnbletti upp um allar
hlíðar - og þar stendur sæti á víð og dreif,
en fölgulur litur haustsins er fallinn á landið.
Þetta er afskaplega falleg og hugnæm
mynd, þótt ekki láti hún mikið uppi um
þann Mikines, sem málaði ofsafengnar
myndir um grindadráp löngu síðar.
Liðlega tvítugur hélt Sámal Elias til
Kaupmannahafnar, bjó hjá föðurbróðurnum
og hitti unga og framsækna Færeyinga svo
sem William Heinesen og Jákup Olsen; þeir
voru báðir að mála. Heinesen er nú nýlátinn
og varð eins og flestir vita eitt af höfuðskáld-
um Norðurlanda, en var jafnframt sérstæð-
ur og góður myndlistarmaður. Þessir þrír
héldu með sitt málaradót út í danska nátt-
úru, ákveðnir í því að verða alvöru málarar
eins og Christian Krogh eða Willumsen.
Heinesen hefur sagt frá því, að þeir efndu
til samsýningar og sjálfur seldi hann helm-
inginn af sínum myndum, en Mikines seldi
upp. Heinesen hvatti hann mjög til að fara
í listnám; þeir urðu nánir vinir alla tíð síðan.
Mikines sótti um og fékk inngöngu í
Konunglega danska listaháskólann og jafn-
framt fékk hann styrk frá lögþinginu. Ejnar
Nielsen, sem margir íslendingar þekkja,
varð ekki aðeins kennari hans, heldur og
náinn vinur á meðan báðir lifðu. Ejnar Niels-
en var þeirrar kynslóðar, fæddur 1872, að
hann hafði hrifizt af táknmyndastefnunni,
symbólismanum, en var opinn fyrir nýjum
straumum. Mikines gekk aldrei symbólis-
manum á hönd, en um tíma áttu þeir Ejnar
Nielsen og Mikines það sameiginlegt að
vera bergnumdir af návist dauðans sem
myndefni. Ejnar lézt 1956. „Líðingin, pínan,
sorgin, einsemdin, lívið og deyðin fáa sum
ongantíð fyrr ella seinni í danskari list sín
samkennandi og meistaraliga lýsara", sagði
Mikines þá í minningargrein um vin sinn
og kennara.
Um feril Mikines að náminu loknu er það
að segja, að hann sýndi fyrst á Haustsýning-
unni - Kunstnernes Efteraarsudstilling -
árið 1931. En að eigin sögn fór hann ekki
að vakna og finna sjálfan sig fyrr en á árun-
um 1933-34. Á þessum árum málaði hann
sérstæðar og athyglisverðar myndir í Fær-
eyjum. Sumarbirtan bregður gullnum blæ á
haf og himinn, en húsin standa dimmleit í
þéttum klösum. Aftur og aftur nálgaðist
hann þetta myndefni, sem átti huga hans
og hjarta. Stundum skín sólin en oftar ligg-
ur grámi úthafsþokunnar á eyjunum.
„Men fyrst af öllum hava vit veður í
Föroyum. Tað skiftir alla tíðina. Sum um
náttúran var ikki nóg dramatisk framman-
undan, troýttast veðrið ongantíð av at klæða
hana í alskyns kápur - skýrák, regn, æling,
skaddu, fjallamjörka, tám, sirm og surk,
sum fjalir, loynir, kámar, rekur framundir
ella tekur fram hetta ella hatta ella alt. Ein
einsamallur dagur kann sleppa öllum hugs-
andi veðurlögum framar, og ljós og litir
skifta uttan íhald.“
Svo skrifar Bárður Jákupsson.
Ekki gerði Mikines víðreist um sína daga.
En ferðastyrk fékk hann frá danska Listahá-
skólanum árið 1937. Hann lagði upp með
Lýru frá Þórshöfn, kom við í Osló, Gauta-
borg, Stokkhólmi og gömlu góðu kóngsins
Kaupinhafn, en raunar var ferðinni heitið
til Parísar, þar sem sjálf listagyðjan bjó um
þær mundir. Þangað komst hann líka. Áhri-
faríkast af því sem hann sá var sýning á
Grindadráp, 1942. í bókinni segir svo: „í 1942 fékk Mikines hugskotið til eitt
myndevni, sum helst kann sigast vera hansara týdningarmesta, og sum hann
skuldi fara aftur og aftur til restina av lívinum í hópatali av myndunum: Grinda-
drápið.“
Borgardalur í Mykinesi, útsýni móti Vágum, 1952.
verkum Spánveijans el Greco, sem sumir
telja brautryðjanda expressjónismans, svo
og að sjá myndir Delacroix. Að öðru leyti
lét París Færeyinginn ósnortinn. Danskur
teiknari og vinur hans, sem þar var á sama
tíma, sagði að herbergið hjá Mikines hefði
verið fullt af vatnslitamyndum frá Færeyj-
um, sem hann málaði eftir minni.
Parísarferðin styrkti Mikines í hrifningu
hans á norrænni list. Það voru menn eins
og Per Krogh, Axel Revold og Henrik Sör-
ensen frá Noregi, Svíinn Ernst Josephson
og Danirnir Hammershöj, Willumsen og
Ejnar Nielsen, sem höfðuðu til hans. En þó
umfram alla aðra: Eugene Delacroix og
Edvard Munch. í fyrirlestri um Munch hjá
Færeyingafélaginu í Höfn, komst Mikines
svo að orði:
„Munch var altið fyrst og fremst litmeist-
arinn mikli, og hevur hann sýnt okkum, at
tað sonevnda „litterera", sum hevur verið
bannað í nýggjari list, als ikki ger listaverk-
ið verri, tvörturímóti, bert teir röttu og
sonnu listamenn hagreiða evnið.“
Seint á kreppuárunum flutti Mikines til
Kaupmannahafnar, án þess þó að það væri
hugsað til frambúðar. En þegar stríðið eða
„heimsbardaginn" eins og færeyskir segja,
brast á, varð Mikines eins og aðrir Færey-
ingar í Danmörku að vera um kyrrt unz
því lyki. Það breytti ekki því að hann hélt
áfram að mála færeysk myndefni af engu
minni krafti en áður. Undir lok stríðsins var
heimþráin orðin sterk. Þá málar hann fólk,
sem stendur á þungbúinni sjávarströnd og
mænir út í ijarskann. Raunar var hann
ekki einn um þetta. Frá sama tíma er „Heim-
þrá“ eftir Jón okkar Engilberts, afar sér-
kennileg mynd og fögur.
„Tað er ein vanlukka", sagði Mikines í
blaðaviðtali, „at vera afskorin frá myndevn-
um sínum“, enda hélt hann heim til Fær-
eyja strax að stríðinu loknu. En eftir 8 ár
lá leiðin að nýju til Kaupmannahafnar. Þar
bjó hann það sem eftir var ævinnar, en vitj-
aði sinna kæru Færeyja á sumri hveiju. Það
hafði losnað töluvert um málverkið hjá hon-
um eftir stríðið og hröð vinnubrögð og áköf
pensilskrift eru komin í stað dimmra og
þungra flata frá þeim tíma þegar hann
málaði jarðarfarir og návist dauðans.
Jesus gongur á sjónum, 1967. Altari-
stafla í kirkjunni í Kirkjubæ. Eitt af
síðustu verkum Mikiness.
Kannski voru þetta áhrif frá danskri samt-
ímalist; danskur málari varð hann.samt aldr-
ei.
Árið 1954 stofnaði hann til hjúskapar;
kona hans hét Karen og var dönsk og hún
stóð dyggilega við hlið hans í þjakandi
heilsuleysi hans síðustu tvo áratugina. Sam-
an áttu þau soninn Kára. Þrátt fyrir bæri-
lega velgengni og lofsamlega gagnrýni átti
Mikines oft í sálarstríði og átti þá til að
grípa til flöskunnar meira en í góðu hófi.
Um þetta leyti og fram til 1965 málaði
hann margar frábærar myndir; dvaldi um
tíma úti á Jótlandi og einnig á Borgundar-
hólmi. Myndir hans þaðan eru einu lands-
lagsmyndirnar í lífsverki hans, sem ekki eru
færeyskar. Aftur og aftur kom hann þó að
myndefni, sem stóð honum hjarta nærri:
Færeysku þorpi, sem kúrir í návist hafsins,
jarðarförinni og grindadrápinu.
Tveir síðustu áratugirnir í lífi hans nýtt-
ust sorglega illa vegna vanheilsu. Oft var
Mikines frá vinnu tímunum saman, oft á
sjúkrahúsum. Öðru hvoru fór hann heim í
Mykines og þar varð hann fyrir því ofan á
allt annað sumarið 1969, að alda færði
hann í kaf, þegar hann var að baða sig í
sjó og þótt tækist að koma hjarta hans í
gang á nýjan leik, var ljóst að hann' yrði
aldrei samur maður eftir. Hann lifði þó í
áratug eftir þetta, en andaðist 22. septem-
ber 1979.
Pieta, 1937. Dauðastundin, líkfylgdir og jarðarfarir voru Mikines löngum áleitið
yrkisefni.
Gísli Sigurðsson tók saman
LESBÓK MORGUNBLAÐSINS 25. MAÍ 1991 9